44 Χρόνια από τη διακήρυξη της 3ης Σεπτέμβρη από τον Ανδρέα

Αν μια συνέντευξη Τύπου μπορεί να αλλάξει τον πολιτικό χάρτη μιας χώρας, αυτό ακριβώς συνέβη στην Ελλάδα το μεσημέρι της Τρίτης 3 Σεπτεμβρίου του 1974.
Τις προηγούμενες ημέρες το ερώτημα στους πολιτικούς κύκλους της Αθήνας ήταν τι προτίθεται να κάνει ο Ανδρέας Παπανδρέου. Υπήρχε μόνο η πληροφορία ότι θα αναγγείλει τη δημιουργία νέας πολιτικής κίνησης- από εκεί και πέρα μόνο φήμες και εικασίες. Και αυτό που ενδιέφερε κυρίως τις εφημερίδες της εποχής ήταν ποιοι θα τον ακολουθήσουν. Βρισκόταν στην Αθήνα μόλις 18 ημέρες καθώς επέστρεψε στην Ελλάδα, πολύ μετά τη Μεταπολίτευση- στις 16 Αυγούστου 1974.
Το αεροπλάνο που τον έφερε από το Λονδίνο μέσω Θεσσαλονίκης προσγειώθηκε στο αεροδρόμιο του Ελληνικού ακριβώς στις 21.05. Φορούσε μαύρο δερμάτινο σακάκι, είχε φαβορίτες και ήταν πιο αδύνατος από όσο τον θυμόνταν προδικτατορικά οι οπαδοί του. Και στις πρώτες δηλώσεις του δεν άνοιξε τα χαρτιά του. Για πολλούς από τους παλαιούς βουλευτές και πολιτευτές της Ένωσης Κέντρου η συνέντευξη Τύπου της 3ης Σεπτεμβρίου θα ήταν η πολιτική αυτοχειρία του Ανδρέα Παπανδρέου. Τις προηγούμενες ημέρες τον πίεσαν να εγκαταλείψει τα «πειράματα» και να ανασυστήσει την Ένωση Κέντρου της οποίας ήταν ο φυσικός κληρονόμος. Δυο ώρες νωρίτερα από την καθορισμένη ώρα επιθεώρησε ο ίδιος την αίθουσα που θα μιλούσε στο ξενοδοχείο «Κινγκ’ς Παλλάς» της πλατείας Συντάγματος -δεν υπάρχει πια- και εγκαταστάθηκε σε ένα δωμάτιο στον ημιώροφο. Η αγωνία του για την ανταπόκριση στην πρόσκληση του ήταν προφανής και κάθε τόσο ρωτούσε τον Θανάση Τσούρα: « Ήλθαν όλοι;».
Εν όψει της συνέντευξης Τύπου είχε συντάξει μια λίστα με 149 άτομα που ήθελε να παραστούν. Από αυτούς τελικά ελάχιστοι απουσίασαν, αλλά παρουσιάσθηκαν και πολλοί που δεν ήταν στη λίστα, ιδίως νέοι και φοιτητές. Το κείμενο της Διακήρυξης φέρει την υπογραφή όλων των παρόντων.

ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ
Σαράντα τέσσερα χρόνια μετά, γράφει το στέλεχος του ΚΙΝ.ΑΛ. Αντώνης Βγόντζας, το κείμενο εκείνο, που διάβασε με τη γνώριμη, σταθερή και αποφασιστική φωνή του ο Ανδρέας Παπανδρέου, διατηρεί την ιστορικότητά του. Όχι, βέβαια για τη δωρική, απλή και συναικτική γλώσσα του. Για την οποία οφείλει πολλά σε έναν σπουδαίο φιλόλογο, που επεξεργάστηκε την τελική μορφή του. Η ιστορικότητά του αναδεικνύεται από το διαχρονικό περιεχόμενό του. Και για έναν επιπλέον λόγο. Αποτέλεσε τη δάδα και τη βίβλο για τη δημιουργία κινηματικών χαρακτηριστικών εκείνου του κόμματος, που τα διατήρησε για αρκετά χρόνια. Το ΠΑΣΟΚ, έτσι το προσδιόρισε η διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη, θα ήταν ένα πατριωτικό κίνημα. Χωρίς κορώνες ενός έξαλλου εθνικισμού. Θα οικοδομείτο πάνω σε βαθειές δημοκρατικές ιδέες με έντονο κοινωνικό περιεχόμενο. Με ένα πλατύ κοινωνικό κράτος αλληλεγγύης.
Το καλοκαίρι του 1981, το ΠΑΣΟΚ συνέταξε και δημοσιοποίησε το «Συμβόλαιο με το Λαό» ως το κυβερνητικό πρόγραμμά του. Και συμπυκνωμένα ως «Αλλαγή», που περιελάμβανε μεταρρυθμίσεις σε όλους τους στρατηγικούς τομείς της δημόσιας ζωής. Το «Συμβόλαιο με το Λαό» υλοποιήθηκε στο μεγαλύτερο μέρος του. Οι ελευθερίες και τα δικαιώματα του ανθρώπου επεκτάθηκαν και απέκτησαν βάθος. Ιδίως αυτά που έχουν έντονο κοινωνικό περιεχόμενο. Έστω και με παθογένειες. Το αστυνομικό κράτος, έστω και με τα απομεινάρια του, καταργήθηκε. Πολλοί δημοκρατικοί θεσμοί εμπλουτίστηκαν ή και καθιδρύθηκαν για πρώτη φορά. Έστω και εάν ορισμένοι από αυτούς δεν περπάτησαν σύμφωνα με τους καταστατικούς ορισμούς των. Πάντως, βέβαια, μετέτρεψαν χιλιάδες κατοίκους της χώρας μας σε ενεργούς πολίτες. Τα κόμματα και τα συνδικάτα στα χρόνια της ηγεμονίας του ΠΑΣΟΚ ήσαν μαζικά. Ακόμη και όταν αρκετοί πολίτες μεταμορφώθηκαν σε πελάτες.
Η τοπική αυτοδιοίκηση απέκτησε τα περισσότερα πολύτιμα συστατικά στοιχεία, που συναποτελούν το οικοδόμημα της τοπικής εξουσίας στις περισσότερες Ευρωπαϊκές χώρες. Είναι τώρα πια θεσμός δημοκρατίας. Εταίρος της κεντρικής δημοκρατικής εξουσίας. Και όχι αποκεντρωμένη υπηρεσία δημοσίας καθαριότητας και υγιεινής προστασίας.
Επιτέλους επήλθε Εθνική Συμφιλίωση μετά από τρεις και πάνω δεκαετίες. Η ισχνή μεσαία τάξη ωρίμασε. Και κοινωνικά. Και οικονομικά. Και πολιτικά. Από μικρή ομάδα φοβισμένων μικροαστών κατέκτησε, στα χρόνια του ΠΑΣΟΚ, ηγεμονικές διαστάσεις, με εμπλουτισμένη ιδεολογία και αυξημένη αυτοπεποίθηση.
Οι παθογένειες στην Παιδεία, στην Υγεία, στην Πρόνοια και την Κοινωνική Ασφάλιση με τίποτα δεν μπορούν να ακυρώσουν ένα τιτάνιο μεταρρυθμιστικό έργο ανοικοδόμησης ενός σύγχρονου κοινωνικού κράτους.

Μεταφέρθηκε σημαντικός πλούτος από το Κέντρο στην περιφέρεια. Πολλές περιοχές της πατρίδας μας άλλαξαν πρόσωπο. Ή απέκτησαν για πρώτη φορά.
Και, άλλοτε με άνεση, και άλλοτε με οδύνες και αγωνίες το ΠΑΣΟΚ έγινε Ευρωπαϊκό. Χωρίς πολιτικές αφέλειες, αλλά με κρίσιμες θεσμικές και πολιτικές πρωτοβουλίες και με έργο και ρόλο πέρα από τα σύνορα της Ευρώπης.
Σε αυτή την πορεία, μια στρατηγικά κρίσιμη μάζα στελεχών, ακόμα και κορυφαία, ενστερνίστηκαν όλα τα ελαττώματα του κυβερνητισμού. Τα αμαρτήματά τους, πριν και κατά την κρίση, κινούνται στα όρια της ηθικής προδοσίας της διαχρονικής Δημοκρατικής Παράταξης. Με τίποτα, όμως, δεν μπορούν να αμαυρώσουν την πορεία και τους αγώνες του λαού μας για την πολιτική και ηθική δικαίωση της 3ης του Σεπτέμβρη.
Σήμερα, μετά την τυπική λήξη και του 3ου Μνημονίου (της δανειακής Σύμβασης, δηλαδή), με την Ελλάδα να βρίσκεται, ακόμη, στο μέσον μιας βαθειάς δημοσιονομικής, οικονομικής, πολιτικής και ιδεολογικής κρίσης είναι βέβαιο πως τα πιο πάνω δεδομένα, που αφορούν τη Μεταπολίτευση, έχουν ανατραπεί. Και το ΠΑΣΟΚ κατέβαλε το πιο σκληρό τίμημα για τα λάθη των άλλων και για τα λάθη τα δικά του στη διαχείριση αυτής της πολύπλευρης και πολύμορφης εθνικής κρίσης.
Σήμερα, λοιπόν, με την παγιωμένη παρουσία του Κινήματος Αλλαγής βρίσκεται σε εξέλιξη μια τιτάνεια προσπάθεια εγκατάστασης σε ενιαίο χώρο των πολιτικών δυνάμεων, που δεν έχουν απορροφηθεί από τον ΣΥΡΙΖΑ, ούτε έχουν προστρέξει στη Μητσοτακική Ν.Δ. Δεν πρόκειται για έναν μεσαίο χώρο χωρίς ξεχωριστή πολιτική και ιδεολογική ταυτότητα. Ούτε πρόκειται για ερανίσματα άλλων πολιτικών χώρων, ή για περιστασιακή συρραφή ξεπερασμένων πολιτικών προτάσεων.
Υπό αυτή την έννοια, έχει νόημα και εν έτη 2018, η ανάγνωση της διακήρυξης της 3ης του Σεπτέμβρη. Όχι βεβαίως ως θεολογικό κείμενο. Οπωσδήποτε, όμως, ως ένα ιστορικό κείμενο, του οποίου την πατριωτική και μεταρρυθμιστική φλόγα, πρέπει να συγκρατήσουμε. Όπως και τη διεκδικητική αξίωσή του για ένα κοινωνικό κράτος διαρκούς αλληλεγγύης.

ΤΟ ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ
Ας επιστρέψουμε, όμως, στις 3 του Σεπτέμβρη του 1974. Από το πρωί εκείνης της (ιστορικής, όπως αποδείχτηκε) ημέρας ο Ανδρέας Παπανδρέου βρισκόταν μόνος σε ένα δωμάτιο του ξενοδοχείου «Κινγκς Πάλας» . Στα χέρια του κρατούσε ένα κείμενο επτά σελίδων και 2.419 λέξεων που είχε δακτυλογραφήσει και φωτοτυπήσει την προηγούμενη νύχτα η Αγγέλα Κοκόλα και το οποίο έφερε τον τίτλο «Ιδρυτική Διακήρυξη Βασικών Αρχών και Στόχων». Άρχιζε με αναφορά στην «τραγωδία της Κύπρου» και κατέληγε με τη φράση: «Έτσι θα συνεχίσουμε με νέα ένταση και αποφασιστικότητα τον αγώνα για μια ανεξάρτητη, σοσιαλιστική και δημοκρατική Ελλάδα».
Ζυμώσεις μεταξύ στελεχών από αντιστασιακές οργανώσεις για νέο κόμμα είχαν γίνει πολλές την προηγούμενη εβδομάδα με πιο χαρακτηριστική την Δημοκρατική Άμυνα. Στις 31 Αυγούστου ανακοίνωσε ότι εξέλεξε διοικούσα επιτροπή με σκοπό «να έλθει σε επαφή με ιδεολογικά συγγενείς οργανώσεις και ομάδες για το ξεκίνημα ενός ενιαίου δημοκρατικού και σοσιαλιστικού κινήματος». Αυτός ήταν ο ένας λόγος που ο Ανδρέας Παπανδρέου επίσπευσε την ανακοίνωση της δικής του πρωτοβουλίας. Ο άλλος ήταν ότι την ίδια μέρα από τη Θεσσαλονίκη ο Κ. Καραμανλής είχε αναγγείλει ότι «οι εκλογές δεν θα αργήσουν».

Ο ΑΛΕΥΡΑΣ ΚΑΙ ΟΙ… ΤΣΙΛΙΕΣ
Η παρουσία του Γιάννη Αλευρά ήταν καθοριστικής σημασίας για τον Ανδρέα Παπανδρέου. Τις προηγούμενες ημέρες ο παλαιός πρόεδρος της ΟΤΟΕ προσπαθούσε να τον πείσει να μην προχωρήσει με το επιχείρημα: «Δεν είναι καιρός για πειράματα- εδώ έχουμε έτοιμο κόμμα». Το προηγούμενο βράδυ ο Αλευράς του είπε ότι σκοπεύει να παραστεί επικεφαλής μιας ομάδας παλαιών κεντρώων. Ο Ανδρέας εκνευρίστηκε και του απάντησε είπε: «Γιάννη ή θα έλθεις μόνος σου ή να μην έλθεις καθόλου». Θύμα της αγωνίας του Ανδρέα Παπανδρέου ήταν ο Πέτρος Λάμπρου που ξεροστάλιασε από νωρίς στο πεζοδρόμιο της οδού Πανεπιστημίου. Ο Ανδρέας Παπανδρέου του ανέθεσε να παρακολουθεί το δρόμο και όταν πλησιάσει ο Αλευράς να τον ειδοποιήσει. Τελικά ο Αλευράς δεν πήγε και ο Λάμπρου εγκατέλειψε τις τσίλιες και μπήκε να παρακολουθήσει τη συνέντευξη. Ίσα που πρόλαβαν τη συνέντευξη μια ομάδα φοιτητών που συνεδρίαζαν όλη τη νύχτα και μέχρι την τελευταία στιγμή στη καφετέρια «Σόνια» επί της Λεωφόρου Αλεξάνδρας – ιστορικό στέκι του ιστορικού φοιτητικού συλλόγου «Παναρμόνια»-για να αποφασίσουν αν θα ακολουθήσουν τον Ανδρέα Παπανδρέου. Τα ξημερώματα είχε εμφανίσει μια ομάδα κεντρώων πρώην βουλευτών, με τους Τ. Τουλούπα και Ν. Βγενόπουλο επικεφαλής και προσπαθούσαν να τους πείσουν να μην παραστούν «για να μην πληγεί η παράταξη».
Κατά τις οδηγίες ταξιθεσίας που είχε δώσει ο Ανδρέας Παπανδρέου στις πρώτες σειρές έπρεπε να κάθονται πολλοί νέοι για να αναδειχθεί και το αντίστοιχο μήνυμα μέσα από τις φωτογραφία που θα δημοσιεύονταν στις εφημερίδες της επομένης. Στην πράξη οι σχεδιασμοί ανατράπηκαν και μπροστά βρεθήκαν κυρίως πολιτευτές της Ένωσης Κέντρου. Πλην της πρώτης σειράς στην οποία κάθισαν οι Σάκης Καράγιωργας, Γιάννης Χαραλαμπόπουλος, Κώστας Σημίτης, Γιάννης Κουτσοχέρας και από τις λίγες γυναίκες η Μαργαρίτα Παπανδρέου, η Αμαλία Φλέμινγκ και η Σίλβα Ακρίτα.
Λίγο πριν αρχίσει η συνέντευξη στην αίθουσα ήταν καμιά διακοσαριά άτομα. Όταν όμως κατέβηκε ο Ανδρέας όλοι οι χώροι του ξενοδοχείου γέμισαν. Η πιο ενθουσιώδης ομάδα από τους παραβρισκόμενους ήταν όσοι προέρχονταν από το φοιτητικό κίνημα. Ανάμεσα τους: Κ. Λαλιώτης, Στεφ. Τζουμάκας, Π. Ευθυμίου, Γ. Βερνίκος, Ι. Τζώρτζης , Δημ. Τζουβάνος, Μηνάς Σταυρακάκης, Μένη Μαλλιώρη, Στεφ. Μανίκας κ.α.

ΧΑΣΜΑ ΓΕΝΕΩΝ
Μέχρι το προηγούμενο βράδυ στο Καστρί υπήρχε κίνηση και ουσιαστικά κανείς δεν ήταν σε θέση να προδικάσει την έκβαση της επόμενης ημέρας, καθώς η παρουσίαση των δραστηριοτήτων στον Τύπο της εποχής δεν ήταν εκτενής και η κρατική τηλεόραση τον αγνοούσε. Ο ίδιος επικοινωνούσε ως τα μεσάνυχτα με διάφορα πρόσωπα, από την παλαιά Ένωση Κέντρου, και μεταξύ τους ο Θανάσης Κανελλόπουλος με τον οποίο είχε συναντηθεί κιόλας στο Καστρί, αλλά αυτός δεν ανταποκρίθηκε.
Να σημειωθεί ότι η συνύπαρξη των ανθρώπων του ΠΑΚ, των φοιτητών και των παλαιών κεντρώων δεν ήταν εύκολη τις προηγούμενες ημέρες στο Καστρί, όπου συνεδρίασαν κάθε βράδυ. Ξαπλωμένοι στον κήπο της Βίλας Γαλήνη οι φοιτητές και όσοι είχαν έλθει από το εξωτερικό αποκαλούσαν τον Ανδρέα Παπανδρέου με το όνομά του ή «σύντροφε» και οι παλαιοί κεντρώοι «κύριε υπουργέ», ενώ παλιός πολιτευτής που δεν ζει πια- τον ακολουθούσε καθώς βημάτιζε, με ένα τασάκι στο χέρι για να… τινάζει τη στάχτη. Ξαφνικά μια μέρα έκανε στο Καστρί και ένας νεαρός που ήταν ολοφάνερο ότι δεν είχε συνάφεια με το κλίμα ούτε σχέσεις με το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα: ο… Α. Ανδριανόπουλος! Πήγε ως φίλος του Γιώργου Παπανδρέου, αλλά δεν ακολούθησε τον Ανδρέα Παπανδρέου. Αντίθετα ένα από τα μετέπειτα στελέχη της ΝΔ που τον ακολούθησαν εκείνες της ήμερες ήταν ο Μάκης Γιακουμάτος, ο οποίος έγινε και μέλος του ΠΑΣΟΚ στο Χαλάνδρι, αλλά δεν άντεξε για πολύ.
Πολλοί είχαν συμβάλει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στη διαμόρφωση του κειμένου.

Η… ΦΑΣΟΛΑΔΑ
Στην τελική διαμόρφωση, ακριβώς της παραμονή της ανακοίνωσης την ευθύνη είχαν οι Γιάννης Ζαφειρόπουλος, Μανώλης Παπαθανασόπουλος και Δαμιανός Βασιλειάδης και τη δακτυλογράφηση έκανε η Αγγέλα Κοκκόλα. Ο Ανδρέας γευμάτισε μαζί τους με … φασολάδα που μαγείρεψε η κυρά-Μαρία, παλιά οικονόμος του Γεωργίου Παπανδρέου και δικαιολογήθηκε για τη λιτότητα του τραπεζιού. Ο Γιάννης Ζαφειρόπουλος πετάχτηκε στο μπακάλικο και προσέθεσε φέτα και ελιές.
Την αναπαραγωγή του κειμένου της διακήρυξης σε αρκετά αντίγραφα, ώστε να διανεμηθεί την επομένη, ανέλαβε να κάνει τα ξημερώματα της 3ης Σεπτεμβρίου ο Γιάννης Βαλασέλης, αντιστασιακός από την ομάδα Παναγούλη που είχε πρόσβαση στα κεντρικά γραφεία της εταιρίας «Ζήροξ» στον Πύργο των Αθηνών . Με την Αγγέλα Κοκόλα και τον Γιώργο Παπανδρέου κατέβηκαν από το Καστρί στους Αμπελοκήπους για να βγάλουν φωτοτυπίες. Τις επόμενες ημέρες οι «Εκδόσεις Καρανάση» τύπωσαν μια μικρή πράσινη μπροσούρα.

ΤΟ ΟΝΟΜΑ
Υπήρχε επίσης ως την τελευταία στιγμής εκκρεμότητα με το όνομα του ΠΑΣΟΚ , που άλλαξε πολλές φόρες. Υπήρχε μια ιδέα για Ελληνικό Σοσιαλιστικό Κόμμα ή Ελληνικό Εργατικό Κόμμα. Μια πρόταση ήταν το ΠΑΣΟΚΑΕ, ήτοι Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα για την Αναγέννηση της Ελλάδας. Οι παλαιοί κεντρώοι ζητούσαν κάτι που να παραπέμπει στην Ένωση Κέντρου. Ο Αντώνης Λιβάνης προτιμούσε να αντικατασταθεί ο όρος «Σοσιαλιστικό» από το «Δημοκρατικό». Ο Κώστας Σημίτης έκρινε ότι πρέπει να υπάρχουν και οι δυο όροι και επακολουθήσαν συζητήσεις για τη σειρά.
Φυσικά τον τελευταίο λόγο είχε ο Ανδρέας Παπανδρέου, αν και πολλοί πιστεύουν ότι το είχε προαποφασίσει. Στη δήλωση που κατέθεσε στον Άρειο Πάγο με το λογότυπο και τον ήλιο, αναφέρεται ως «Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κόμμα». Δυο μέρες αργότερα με συμπληρωματική δήλωσή του το τροποποιεί σε «Κίνημα». Αρχικά στις εφημερίδες το νέο κόμμα θα αναφέρεται ως ΠΣΚ. Το ακρωνύμιο ΠΑΣΟΚ καθιερώθηκε από τον πολιτικό συντάκτη του «Βήματος» Σταύρο Ψυχάρη.
Χρέη εκπροσώπου Τύπου στη συνέντευξη έκανε ο Γιώργος Κατσιφάρας. Με τον Ανδρέα Παπανδρέου είχαν συνταχθεί πολλοί δημοσιογράφοι της εποχής , όπως ο Δημήτρης Μαρούδας, ο Kώστας Νικολάου, θρυλική φωνή από τη «Ντόυτσε Βέλλε», ο Λούης Δάνος κι ο Αστέρης Στάγκος. Για να αποφύγει δυσαρέσκειες μεταξύ τους ανέθεσε τη δουλειά στον Γιώργο Κατσιφάρα, ο οποίος κράτησε αυτό το ρόλο και στη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου που ακολούθησε. Ψάχνοντας για χώρο προκειμένου να εγκατασταθεί το νέο κίνημα αποδέχθηκαν την προσφορά ενός μικρού διαμερίσματος που είχε επί της οδού Ακαδημίας ο πρώην υπουργός της Ένωσης Κέντρου Γ. Μυλωνάς, παρότι δεν προσχώρησε στο ΠΑΣΟΚ. Εν συνεχεία βρέθηκε ένας όροφος στο μέγαρο επί της οδού Πανεπιστήμιου 57 και το 1979 μετακόμισαν στη Χαρ. Τρικούπη.
Ως σήμερα κανείς δεν μέτρησε πόσοι ακριβώς ήταν παρόντες κατά την παρουσίαση της Διακήρυξης, εκείνη την γενέθλια ημέρα του ΠΑΣΟΚ… Σίγουρα δεν ήταν πολλοί και σίγουρα, επρόκειτο για μέλη μιας ανόμοια ομάδας την οποία ο παραδοσιακός πολιτικός κόσμος υποτίμησε. H προσωπικότητα, όμως του Aνρέα Παπανδρέου, η ακτινοβολία του στην ευρύτερη δημοκρατική πρόταξη και ο ζωντανός πολιτικός λόγος του έκαναν το Κίνημα που έλαβε μόλις 13% στις πρώτες μεταπολιτευτικές εκλογές να φθάσει στην εξουσία σε επτά χρόνια και τελικά να αλλάξει τη μοίρα της Ελλάδος και κυρίως των λεγόμενων «μη προνομιούχων» Ελλήνων προς το καλύτερο