Ο νέος κοροναϊός: Πώς εξαπλώνεται και πόσο απειλητικός μπορεί να είναι;

Γράφει ο Αθανάσιος Τσακρής

Καθηγητής Μικροβιολογίας της Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών

Το Σεπτέμβριο του 2012 ανιχνεύθηκε για πρώτη φορά ένας νέος ιός που προκαλεί στον άνθρωπο σοβαρή αναπνευστική λοίμωξη με βαριές επιπλοκές. Στο νέο ιό, που ανήκει στην οικογένεια των κοροναϊών, δόθηκε το όνομα Middle East Respiratory Syndrome Coronavirus (MERS-CoV), λόγω της σχεδόν αποκλειστικής εμφάνισης της νόσου σε ασθενείς των χωρών της Μέσης Ανατολής ή σε ασθενείς που προέρχονταν από τις χώρες αυτές. Ο ιός αυτός εντοπίστηκε για πρώτη φορά στη Σαουδική Αραβία, όταν προκάλεσε το θάνατο ενός 60χρονου από σοβαρή αναπνευστική λοίμωξη και νεφρική ανεπάρκεια. Τα πρώτα περιστατικά που σχετίζονται με το νέο ιό πιστεύεται ότι παρουσιάστηκαν λίγο νωρίτερα, το Μάρτιο του 2012, εποχή κατά την οποία ο ιός δεν είχε ακόμη αποκαλυφθεί, με τη μορφή επιδημίας σε 11 ασθενείς νοσοκομείου στην Ιορδανία, από τους οποίους οι 10 ήταν εργαζόμενοι του νοσοκομείου.

Οι κοροναϊοί, στους οποίους ανήκει ο νέος αναπνευστικός ιός, αποτελούν μια μεγάλη οικογένεια ιών, που περιλαμβάνει πολλούς διαφορετικούς τύπους που προσβάλλουν τον άνθρωπο και άλλα θηλαστικά. Έχουν πάρει το όνομά τους από τις πρωτεΐνες του περιβλήματός τους, που διατάσσονται σε σχήμα κορόνας. Στον άνθρωπο οι κοροναϊοί πιο συχνά προκαλούν ήπιες αναπνευστικές λοιμώξεις, όπως είναι το κοινό κρυολόγημα. Στην ίδια οικογένεια ανήκει και ο γνωστός ιός του SARS (Σύνδρομο Οξείας Αναπνευστικής Δυσχέρειας), ένας πολύ παθογόνος ιός, που εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην Κίνα το 2002 και εξαπλώθηκε γρήγορα το 2002-2003 σε πολλές χώρες, προσβάλλοντας 8.000 περίπου ανθρώπους. Περίπου 800 από αυτούς τους ασθενείς κατέληξαν από βαριά αναπνευστική λοίμωξη. Η μεγάλη αυτή επιδημία μπόρεσε τελικά να ελεγχθεί μετά από πολύ αυστηρά μέτρα δημόσιας υγείας που ελήφθησαν την εποχή εκείνη στις χώρες όπου εξαπλώθηκε ο ιός.

ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΜΕ ΤΙΣ ΝΥΧΤΕΡΙΔΕΣ

Ο νέος κοροναϊός MERS-CoV διαφέρει γενετικά από όλους τους κοροναϊούς που προσβάλλουν τον άνθρωπο και τελικά ταξινομήθηκε από τη Διεθνή Επιτροπή Ταξινόμησης των ιών στην υποομάδα 2c των Betacoronavirus. Είναι ο πρώτος από τους ιούς της υποομάδας αυτής που προσβάλλει τον άνθρωπο. Ο ιός MERS-CoV παρουσιάζει γενετικά πολλές ομοιότητες με κοροναϊούς που απαντούν στις νυχτερίδες. Ένα τμήμα του ιού βρέθηκε να είναι πανομοιότυπο με ένα σταθερό τμήμα του αντίστοιχου ιού νυχτερίδων που ζουν σε αιγυπτιακές σπηλιές, ενώ άλλες πρόσφατες μελέτες έχουν δείξει ότι ο ανθρώπινος MERS-CoV έχει μεγάλες ομοιότητες με τρία γνωστά στελέχη κοροναϊών των νυχτερίδων. Επιπλέον, έχει αποδειχθεί ότι ο υποδοχέας που επιτρέπει στον ιό να προσκολλάται και να μολύνει τα κύτταρα του αναπνευστικού συστήματος του ανθρώπου προσομοιάζει με αυτούς που υπάρχουν σε διάφορα είδη ζώων, συμπεριλαμβανομένων των νυχτερίδων. Παρ’ όλα τα δεδομένα, η φυλογενετική προέλευση του MERS-CoV απομένει να διερευνηθεί περαιτέρω.

ΥΠΟΠΤΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΚΑΜΗΛΕΣ

Το πώς ο νέος ιός μεταδόθηκε και προκάλεσε κλινική νόσο στον άνθρωπο, αν θεωρηθεί ότι αναπτύχθηκε πρώτα στις νυχτερίδες, παραμένει αμφιλεγόμενο μέχρι σήμερα και είναι επίσης υπό διερεύνηση. Επειδή η άμεση επαφή του ανθρώπου με τις νυχτερίδες είναι ασυνήθης, θεωρήθηκε ότι παρεμβλήθηκαν άλλα ενδιάμεσα ζώα, ευαίσθητα στη λοίμωξη από τον MERS-CoV, από τα οποία μεταδόθηκε στη συνέχεια ο ιός στον άνθρωπο. Περισσότερο έχουν ενοχοποιηθεί οι δρομάδες καμήλες, καθώς υπάρχουν πολλές στην Αραβική Χερσόνησο και παίρνουν μέρος σε αγώνες ή χρησιμοποιούνται για κοσμητικούς λόγους σε διάφορες γιορτές. Οι καμήλες αυτές βρέθηκε συχνά να φέρουν το νέο ιό ή να έχουν στο αίμα τους αντισώματα ειδικά για τον ιό MERS-CoV. Αντίθετα, άλλα ζώα, όπως οι αίγες, τα πρόβατα και οι αγελάδες, δεν βρέθηκε να φέρουν τον ιό ή να έχουν ειδικά αντισώματα. Αυτές οι πρώτες ενδείξεις ενισχύθηκαν από πρόσφατες μελέτες που έδειξαν ότι οι καμήλες από μια φάρμα στο Κατάρ ήταν θετικές στον ιό και τα αντισώματά του και, επιπλέον, η γενετική σύσταση του κοροναϊού των καμήλων αυτών ήταν πανομοιότυπη με τον κοροναϊό που μόλυνε δύο ανθρώπους που είχαν σχέση με τη φάρμα αυτή. Μια πιθανή άποψη σήμερα είναι ότι οι καμήλες απέκτησαν τον ιό παλαιότερα από τις νυχτερίδες και ο ιός έπειτα μεταδόθηκε ευρέως μεταξύ των ζώων στη Μέση Ανατολή.

Πάντως, πλήρεις επιστημονικές αποδείξεις για το πώς μεταφέρθηκε ο ιός από τα ζώα στον άνθρωπο ακόμη δεν έχουν υπάρξει. Επίσης, δεν είναι γνωστό αν ο κύριος τρόπος μετάδοσης σε διαφορετικούς ανθρώπους είναι οι επανειλημμένες επαφές με ζώα ή ο ιός μεταφέρεται περισσότερο από άνθρωπο σε άνθρωπο. Η μετάδοση του MERS-CoV μεταξύ ανθρώπων έχει περιγραφεί στη Γαλλία, τη Μ. Βρετανία και την Ιταλία. Όλες οι περιπτώσεις στις χώρες αυτές αφορούν ασθενείς με προηγούμενη νοσηλεία ή επίσκεψη σε χώρες της Αραβικής Χερσονήσου ή περιπτώσεις μελών της ίδιας οικογένειας ή εργαζομένων στο χώρο της υγείας. Μια μεγάλη σειρά περιστατικών περιλαμβάνει 23 επιβεβαιωμένους και δύο πιθανούς ασθενείς με MERS-CoV αναπνευστική λοίμωξη σε νοσοκομείο στη Σαουδική Αραβία.

Ποια είναι τα συμπτώματα

Τα συχνότερα συμπτώματα ήταν πυρετός με ρίγος, βήχας, δύσπνοια και μυαλγία. Οι περισσότεροι από τους ασθενείς αυτούς εκδήλωσαν βαριά αναπνευστική νόσο και μερικοί οξεία νεφρική ή πολυοργανική ανεπάρκεια. Η μετάδοση του MERS-CoV ενδοοικογενειακά ή ενδονοσοκομειακά υποδηλώνει μετάδοση με αναπνευστικές εκκρίσεις ή με άμεση επαφή. Η σχετικά μικρή, πάντως, μεταδοτικότητα μεταξύ των ανθρώπων φαίνεται να οφείλεται στις μικρές ποσότητες των ειδικών υποδοχέων του ιού στο αναπνευστικό σύστημα. Η πρόκληση βαριάς λοίμωξης από τον ιό MERS-CoV σχετίζεται με άτομα ηλικίας άνω των 65 ετών, με ασθενείς σε ανοσοκαταστολή ή με άλλα υποκείμενα νοσήματα. Θεωρείται πιθανό ο ιός να είναι διαδεδομένος τουλάχιστον στη Σαουδική Αραβία, αλλά να προκαλεί σε αρκετές περιπτώσεις ήπιες νόσους ή ακόμη και απουσία συμπτωμάτων. Παρ’ όλα αυτά, η ανεύρεση αντισωμάτων που υποδηλώνει έκθεση στον ιό ήταν μέχρι σήμερα σχετικά σπάνια σε Σαουδάραβες αιμοδότες. Με τα επιστημονικά δεδομένα που έχουμε μέχρι σήμερα υπολογίζεται ότι από κάθε ασθενή με MERS-CoV θα μολυνθούν 1 έως 1,5 ασθενείς κατά μέσο όρο.

Πρέπει να σημειωθεί ότι, μέχρι να αποσαφηνιστεί πλήρως ο τρόπος μετάδοσης του ιού, οι στρατηγικές πρόληψης που εφαρμόζονται μπορεί να μην είναι αποτελεσματικές. Καθώς δεν υπάρχουν ειδικά φάρμακα ή εμβόλιο για τον ιό, η στρατηγική για τον περιορισμό της εξάπλωσης του ιού εστιάζει στην έγκαιρη ανίχνευση των κρουσμάτων και τον περιορισμό επαφής όχι μόνο των ασθενών που έχουν προσβληθεί αλλά και όσων ήρθαν σε επαφή με τους ασθενείς. Τα μέτρα αυτά θα πρέπει να συνδυαστούν στο άμεσο μέλλον και με ενέργειες για τον περιορισμό της μετάδοσης του MERS-CoV από τα ζώα που θεωρούνται φορείς του ιού στον άνθρωπο.

Όσον αφορά την έκταση της επιδημίας μέχρι σήμερα, ο μεγαλύτερος αριθμός ασθενών με MERS-CoV έχουν αναφερθεί από τη Σαουδική Αραβία. Μέχρι το δεύτερο δεκαήμερο του Απριλίου του 2014 έχουν καταγραφεί και επιβεβαιωθεί εργαστηριακά 261 περιπτώσεις λοίμωξης από τον MERS-CoV, με 81 από τους ασθενείς αυτούς να έχουν καταλήξει. Είναι ανησυχητικό ότι μόλις πριν από λίγες μέρες ανακοινώθηκαν 17 νέα περιστατικά από το υπουργείο Υγείας της Σαουδικής Αραβίας, από τα οποία επτά στην Τζέντα, έξι στο Ριάντ, ένα στο Ταμπούκ και τρία στη Μεντίνα, με έναν από τους ασθενείς αυτούς να έχει ήδη πεθάνει και έξι να νοσηλεύονται σε κρίσιμη κατάσταση. Από τους νέους αυτούς ασθενείς οι πέντε έχουν έλθει σε επαφή με γνωστά κρούσματα, ενώ οι 12 είναι ανεξάρτητα περιστατικά.

Επιτήρηση και έγκαιρη διάγνωση

Στη χώρα μας, όπως είναι γνωστό, πρόσφατα διαγνώστηκε το πρώτο εργαστηριακά επιβεβαιωμένο περιστατικό αναπνευστικής λοίμωξης από το νέο κοροναϊό σε Έλληνα μόνιμο κάτοικο της Σαουδικής Αραβίας. Ο ασθενής έφτασε στην Ελλάδα από την Τζέντα της Σαουδικής Αραβίας εμφανίζοντας ήδη υψηλό πυρετό και λόγω της προέλευσής του σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα επιβεβαιώθηκε η εργαστηριακή διάγνωση της λοίμωξης από το νέο ιό MERS-CoV. Το Ελληνικό Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων (ΚΕΕΛΠΝΟ) έθεσε άμεσα τον ασθενή σε καραντίνα σε ειδικό θάλαμο νοσηλείας. Επιπλέον, έλαβε άμεσα τα ενδεδειγμένα μέτρα εντοπισμού και παρακολούθησης των ατόμων που ήρθαν σε επαφή με τον ασθενή κατά το ταξίδι και την παραμονή του στην Ελλάδα, ώστε να προληφθεί οποιαδήποτε μετάδοση του ιού. Μέχρι και σήμερα, μία εβδομάδα μετά το κρούσμα αυτό, δεν έχει αναφερθεί οποιοδήποτε σύμπτωμα στις επαφές του ασθενούς, ούτε έχει ανιχνευθεί εργαστηριακά ο ιός σε κάποιο από τα άτομα αυτά.

Το γεγονός ότι η εξάπλωση του νέου ιού είναι αυξανόμενη σε ορισμένες περιοχές της Αραβικής Χερσονήσου, σε συνδυασμό με το ότι συσχετίζεται με πολύ βαριές αναπνευστικές λοιμώξεις όπως και την ορατή πάντα δυνατότητα μετεξέλιξης ενός RNA ιού, όπως είναι ο MERS-CoV, σε ιό με μεγαλύτερη μεταδοτικότητα, κάνει επιτακτική την ανάγκη επιτήρησης και έγκαιρης διάγνωσης κάθε καινούριου περιστατικού αναπνευστικής λοίμωξης. Η επιτήρηση αυτή είναι επιβεβλημένη στις περιοχές που έχει ήδη εντοπιστεί ο νέος ιός ή σε ταξιδιώτες που προέρχονται από χώρες που καταγράφονται τέτοια περιστατικά. Οι υγειονομικές υπηρεσίες της Ευρώπης αλλά και της χώρας μας βρίσκονται ήδη σε εγρήγορση ώστε κάθε περιστατικό σοβαρής αναπνευστικής λοίμωξης που σχετίζεται με προηγούμενη επίσκεψη ή διαμονή σε χώρες που έχει προκαλέσει πρόβλημα ο νέος ιός, να διερευνώνται εργαστηριακά και να λαμβάνονται τα απαραίτητα μέτρα πρόληψης διασποράς του νέου κοροναϊού. Η αποφυγή εξάπλωσης του νέου ιού σε άλλους ασθενείς αλλά και στο νοσηλευτικό προσωπικό πέρα από την προστασία της δημόσιας υγείας θα συμβάλει και στον περιορισμό εξάπλωσης του MERS-CoV. Στην Ελλάδα, λόγω της γειτνίασης με χώρες της Μέσης Ανατολής και του γεγονότος ότι πολλοί Έλληνες εργάζονται στις χώρες αυτές, είναι περισσότερο επιβεβλημένη η επιδημιολογική και εργαστηριακή επιτήρηση της νόσου.