Του Χρ. Ι. Στεφανάδη: Κρίσιμη μάζα και “διαρροή εγκεφάλων”

Κρίσιμη μάζα είναι η ελάχιστη ποσότητα σχάσιμου υλικού που απαιτείται για να προκληθεί αλυσιδωτή πυρηνική αντίδραση. Η κρίσιμη μάζα του σχάσιμου υλικού, εξαρτάται από τις πυρηνικές του ιδιότητες, την πυκνότητα, το σχήμα του, τον εμπλουτισμό του, την καθαρότητά του, τη θερμοκρασία του και το περιβάλλον του. Η έννοια αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική στον σχεδιασμό πυρηνικών όπλων.

Μεταφορικά, μπορούμε να μιλήσουμε για “κρίσιμη μάζα” στην κοινωνία, που πυροδοτεί επαναστάσεις και κοινωνικές ή πολιτικές αλλαγές. Δηλαδή είναι μια κοινωνική ομάδα, ικανή να προκαλέσει αλυσιδωτές αντιδράσεις και ανατροπές.

Κατά την διάρκεια της ιστορίας, το φαινόμενο αυτό ήταν και είναι σύνηθες. Όλες οι μεγάλες επαναστάσεις και κοινωνικές ανατροπές, προήλθαν από μια κρίσιμη μάζα ανθρώπων που την κατάλληλη χρονική στιγμή, κατόρθωσαν να δρομολογήσουν ανατροπές. Μεγάλα παραδείγματα η Γαλλική και η Ρωσική επανάσταση, αλλά και η Ελληνική του 1821…

“Κρίσιμη μάζα” όμως, υπάρχει και στην επιστημονική κοινότητα και δημιουργείται από επιστημονικές ομάδες, μικρές ή μεγάλες, ομάδες που δημιουργούν το κατάλληλο περιβάλλον για δημιουργία, παραγωγή και πρόοδο.

…Μια από τις μεγαλύτερες “πληγές” της σύγχρονης Ελλάδας, είναι η μετανάστευση επιστημόνων σε χώρες του εξωτερικού. Είναι το φαινόμενο brain drain, δηλαδή η διαρροή εγκεφάλων.
Νέοι επιστήμονες, συνήθως άριστοι, μεταναστεύουν στις “επιστημονικές αγορές” της Δύσης, προκειμένου να βρουν δουλειά και συνθήκες κατάλληλες για δημιουργία. Κάτι που δυστυχώς δεν μπορεί να τους προσφέρει η πατρίδα μας, ιδιαίτερα αυτή την εποχή της οικονομικής κρίσης.

Αυτό είναι μια απογοητευτική διαπίστωση. Το ερώτημα όμως είναι, πώς μπορούμε να οδηγήσουμε αυτούς τους επιστήμονες πίσω στην πατρίδα. Μια απλή απάντηση θα ήταν να τους δοθούν οικονομικά κίνητρα. Αυτό όμως, κατά την άποψή μου, δεν αρκεί. Η τουλάχιστον αυτό δεν αρκεί για τους άριστους, που κατέχουν κορυφαίες θέσεις σε μεγάλα ακαδημαϊκά ιδρύματα του εξωτερικού. Το βασικό για αυτούς, είναι να υπάρχει η κατάλληλη “κρίσιμη μάζα” για την υποδοχή τους. Δηλαδή να υπάρχει το επιστημονικό περιβάλλον που θα τους δώσει την δυνατότητα της παραγωγικής εργασίας και της δημιουργίας. Και αυτό το περιβάλλον είναι η τεχνολογική υποδομή, αλλά είναι κυρίως οι άνθρωποι… Δυο χαρακτηριστικές περιπτώσεις :

Παράδειγμα συντεχνιακής εσωστρέφειας.

Πριν λίγες δεκαετίες, ένας διαπρεπής Μακεδόνας Έλληνας, επιστήμονας της διασποράς, θέλησε να γυρίσει στην πατρίδα, όχι για οικονομικούς λόγους, ούτε γιατί είχε πρόβλημα παραμονής στην κορυφαία ακαδημαϊκή θέση που κατείχε σε μεγάλο Αμερικανικό πανεπιστήμιο. Υπέβαλε υποψηφιότητα για θέση καθηγητή στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο. Δεν εκλέχθηκε όμως ! Εκλέχθηκε άλλος με ελάχιστα προσόντα. Το σκεπτικό ήταν ότι ο εκλεγμένος είχε προσφέρει στο Πανεπιστήμιο ! (Ενώ θα μπορούσε κάποιος να πει αβίαστα, ότι το Πανεπιστήμιο του είχε προσφέρει… ).

Παράδειγμα ιδιοτέλειας και απρέπειας
.
Πριν χρόνια, η Ιατρική σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών , εξέλεξε σε θέση καθηγητού, κορυφαίο Έλληνα επιστήμονα στον χώρο του από τις ΗΠΑ. Του ανετέθη η διεύθυνση Πανεπιστημιακής κλινικής σε ιστορικό πανεπιστημιακό νοσοκομείο…

Ο διαπρεπής αυτός επιστήμονας, με την μεγάλη διεθνή αναγνώριση, σε λίγο χρονικό διάστημα, αναγκάσθηκε να παραιτηθεί… Ο λόγος; Η συσπειρωμένη αντίδραση στην παρουσία του, ορισμένων συνεργατών της κλινικής, που κατείχαν τις θέσεις τους, διορισμένοι με κριτήρια όχι καθαρά επιστημονικά, και που ήταν οχυρωμένοι πίσω από το νομικό πλαίσιο της μονιμότητας…Του έκαναν συνεχές “μπούλινγκ”, οδηγώντας τον στην παραίτηση…Την θέση του κατέλαβε συνάδελφός του που είχε σταδιοδρομήσει αποκλειστικά στην χώρα μας, αλλά με συγκριτικά ελάχιστα προσόντα και διεθνή αναγνωρισιμότητα.

Και στις δύο ενδεικτικές αυτές περιπτώσεις (υπάρχουν πάρα πολλές), προφανώς δεν υπήρχε η “κρίσιμη μάζα” για να υποδεχθεί τους άριστους πίσω στην πατρίδα.

Επομένως, δεν αρκεί η θλιβερή διαπίστωση της μετανάστευσης αρίστων Ελλήνων επιστημόνων στο εξωτερικό. Ούτε είναι αρκετά τα οικονομικά κίνητρα για την επιστροφή τους.
Απαραίτητη είναι η δημιουργία της “κρίσιμης μάζας” στους χώρους υποδοχής . Δηλαδή του επιστημονικού εκείνου περιβάλλοντος, που θα αξιοποιήσει τις δεξιότητες που απέκτησαν.
Απαραίτητη είναι και η αναγνώριση της αριστείας, που είναι υπό διωγμό στις μέρες μας…
Απαραίτητη είναι και η αξιοκρατία που περνάει μεγάλη κρίση σήμερα…

Για το καλό και της “κρίσιμης μάζας” που θα διευρυνθεί, και της επιστήμης και της πατρίδας!
Γιατί όπως είπε ο Πλάτων :

“Κάθε επιστήμη που ξεχωρίζει απ’ τη δικαιοσύνη κι από κάθε άλλη αρετή, είναι πανουργία και όχι σοφία”

*O Χριστόδουλος Ι. Στεφανάδης
Είναι Καθηγητής Καρδιολογίας