Μαρία Κασσαβέτη-Ζαμπάκου: Η Ελληνίδα μούσα του Βρετανού ζωγράφου Edward Burne – Jones

Το βιβλίο-λεύκωμα, δημιούργημα των Μιράντας Σοφιανού-Παρασκευά και Φωτεινής Στεφανίδη, σε πραγματοποίση του Εκδοτικού Οίκου «Μέλισσα», θα παρουσιαστεί την Κυριακή 25 Νοεμβρίου και ώρα 7.00 μμ. στο Ίδρυμα Θεοχαράκη στην Αθήνα.

Πρόκειται για το ψυχογράφημα μιας συναρπαστικής γυναικείας προσωπικότητας, μούσας και ερωμένης του Προ-Ραφαηλίτη ζωγράφου Edward Burne – Jones που μεγαλούργησε κατά την περίοδο της Βιομηχανικής Επανάστασης τον 19ο αιώνα στην Αγγλία. Το κίνημα των Προ-Ραφαηλιτών έδρασε σαν αντίδραση στην τότε εποχή της ανάπτυξης, μέσα από μία επιστροφή στην παράδοση, χρησιμοποιώντας μυθολογικά και αλληγορικά θέματα που ήθελαν την γυναικεία φιγούρα να δανείζεται ιδιότητες από την Αρχαία Ελλάδα, ενώ άλλαζε συνεχώς μορφή.

«Η έκφραση του προσώπου της, αόριστα πικραμένη, σαν να φούσκωνε μέσα της, διαρκώς, ένα εκθαμβωτικό φθινόπωρο…» Dante Gabriel Rossetti

«Ο Burne-Jones έχει πάντα την ίδια γυναίκα ως μούσα και φιγούρα στα έργα του, τη Μαρία Ζαμπάκου, όπως ο Botticelli τη Simonetta Vespucci. Τη ζωγραφίζει είτε σαν Αφροδίτη, θεά του Έρωτα, είτε σαν Κίρκη, είτε σαν μάγισσα Νίμουε που ξελόγιασε τον μάγο Μέρλιν. Κι ακόμη, στους πίνακές του είναι η Ψυχή που συναντά τον Έρωτα ή τον Πάνα, η Ανδρομέδα και ο Περσέας, μαζί και η Μέδουσα, η Γαλάτεια και ο Πυγμαλίωνας. Είναι γοργόνα, σειρήνα και νύμφη· η γοργόνα που τον πήρε στα βάθη της θάλασσας, η σειρήνα που τον πλάνεψε, η νύμφη που έτρεξε μακριά. Μετά το τέλος της σχέσης τους, ακόμη κι όταν έχει μπροστά του άλλα μοντέλα, αποδίδει στα πρόσωπα και στα σώματα τα χαρακτηριστικά της Μαρίας. Όσες διακυμάνσεις κι αν είχε η προσωπική τους σχέση, στη ζωγραφική του Edward Burne-Jones κυριαρχεί πάντα και μοιραία η μορφή της Μαρίας Ζαμπάκου, εκείνης της ασύλληπτης οπτασίας που ο ίδιος αξιώθηκε ν’ αγγίξει».

Μόλις κυκλοφόρησε το λεύκωμα «Μαρία Κασσαβέτη-Ζαμπάκου / Ένα εκθαμβωτικό φθινόπωρο» από τις εκδόσεις Μέλισσα. Το βιβλίο είναι βασισμένο σε έρευνα και συγγραφή της Μιράντας Σοφιανού-Παρασκευά. Την εικαστική επιμέλεια υπογράφει η Φωτεινή Στεφανίδη. Το βιβλίο θα παρουσιαστεί την Κυριακή, 25 Νοεμβρίου στο αμφιθέατρο του Ιδρύματος Β. & Μ. Θεοχαράκη (Βασιλίσσης Σοφίας 9 και Μέρλιν) στις 7 το απόγευμα.

Μιλάμε με τις δημιουργούς της έκδοσης.

Τι ήταν αυτό που σας οδήγησε στην έρευνα για το πρόσωπο της Μαρίας Κασσαβέτη-Ζαμπάκου;
Μ.Σ.: Όταν ήμουν μικρή, μου άρεσαν τα παραμύθια που μου έλεγαν οι γιαγιάδες μου. Όταν μεγάλωσα, συνέχισα ν’ αγαπάω τα παραμύθια που έκρυβαν αληθινές ιστορίες και περισσότερο αυτά που με ταξίδευαν σε χρόνους παλιούς. Το ταξίδι με τη Μαρία Ζαμπάκου ξεκίνησε όταν άρχισα να μελετάω προσεκτικά το οικογενειακό μου δέντρο. Αυτό το δέντρο με έφερε κοντά σ’ έναν κόσμο που δεν γνώριζα. Άνοιξα πολλές πόρτες και συνάντησα πρόσωπα σημαντικά που με γοήτευσαν.

Στην κορυφή του δέντρου, ο προπάππος μου από τη Συρία. Ο Χατζή Χανά Φάχρη. Η Μαρία φάνηκε αναπάντεχα σε μια στροφή του δρόμου. Δεν γνωρίζω και δεν μπορώ να δώσω κάποια εξήγηση, αλλά η μορφή της έμεινε σαν μια εκκρεμότητα μέσα μου πολλά χρόνια. Το αινιγματικό της βλέμμα, με μια σταθερή έκφραση λύπης, με ακολουθούσε. Με καλούσε. Έτσι, αργά και δύσκολα άρχισα να συγκεντρώνω μικρές και μεγάλες ψηφίδες από τη ζωή της, χωρίς να σκεφτώ ούτε στιγμή να παραιτηθώ απ’ αυτή την αναζήτηση.

Και τότε ήρθε η Φωτεινή. Αρχίσαμε να μοιραζόμαστε στιγμές με τη Μαρία. Η παρουσία της κατέλαβε όλο το χώρο μας. Σιγά σιγά ξετυλίγαμε και ανακαλύπταμε τη μοναδική της ιστορία.

Πείτε μας για την οικογένεια της Μαρίας Κασσαβέτη.
Μ.Σ.: Από την πλευρά της μητέρας της, Ευφροσύνης Ιωνίδη, πρόκειται για μια οικογένεια-φαινόμενο με ρίζες ελληνικές που σημαδεύει και επηρεάζει την ευρωπαϊκή τέχνη του 19ου αιώνα. Ανάμεσα στα μέλη της, ευεργέτες, μεγάλοι συλλέκτες και υποστηρικτές καλλιτεχνών. Ηγετική μορφή της ο Κωνσταντίνος Αλέξανδρος Ιπλικτσής, και κατόπιν Ιωνίδης, παππούς της Μαρίας, ευφυής έμπορος και ευεργέτης από την Κωνσταντινούπολη. Από την πλευρά του πατέρα της Δημήτριου, η οικογένεια Κασσαβέτη, επίσης οικογένεια εμπόρων και ευεργετών από το Πήλιο.

Η σχέση της με τον Edward Burne–Jones;
Μ. Σ.: Η Μαρία μεγάλωσε σε ένα σπίτι-παλάτι στο Λονδίνο, σε μια οικογένεια με βαθιά ελληνική συνείδηση. Το σπίτι της οικογένειάς της, της οικογένειας Ιωνίδη, στο Holland Park ήταν ένα ζωντανό μουσείο, με φίλους διάσημους γλύπτες, ζωγράφους, μουσικούς και λογοτέχνες, και με μια ζωή γεμάτη Ελλάδα. Και η Μαρία όμως έφερνε μέσα της την τρικυμία και τη γαλήνη του Αιγαίου, το φως και τα χρώματα της θάλασσας. Αυτά ήταν τα δώρα που πρόσφερε, μαζί με τους θεούς, τους ήρωες και τους ελληνικούς μύθους, στον Edward Burne-Jones, τον μεγάλο Προραφαηλίτη ζωγράφο. Κι εκείνος, γοητευμένος, λουσμένος από τον ήλιο της γοητείας της, την ακολούθησε μέχρι τέλους παρ’ όλη την πολυτάραχη σχέση τους που προκαλούσε τη συντηρητική κοινωνία του Λονδίνου της Βικτωριανής εποχής. Χέρι χέρι, υμνώντας τον έρωτα και την τέχνη, αυτός, ο μέγας καλλιτέχνης, κι εκείνη, η ιέρεια, προχώρησαν μαζί και συνάντησαν την ελευθερία τους μέσα στην αιωνιότητα.

Εικαστική επιμέλεια. Τι σημαίνει αυτό σε ένα τέτοιο βιβλίο;
Φ.Σ.: Πριν γίνει η εικαστική επιμέλεια, παίρνοντας στα χέρια μου το γραπτό της κ. Σοφιανού και σελιδοποιώντας το επάνω σε έναν λιτό και δημιουργικό σχεδιασμό, ας πούμε έναν σχεδιασμό που δίνει αρκετές δυνατότητες ανάπτυξης και παρουσίασης εικόνων, αρχίζω να αναζητώ τις εικόνες σε βιβλία, σε διαδίκτυο, σε καταλόγους μουσείων Ευρώπης και Αμερικής. Οι αποκαλύψεις ήταν πάρα πολλές. Βρίσκοντας τις εικόνες που αφορούν την εκάστοτε σελίδα, ανακαλύπτουμε κι άλλα στοιχεία για την Μαρία Κασσαβέτη-Ζαμπάκου: Τους τίτλους άγνωστων γλυπτών που έχει παρουσιάσει στα Salon του Παρισιού της εποχής, μετάλλια που είχε φιλοτεχνήσει πέρα από αυτά που γνωρίζαμε, γράμμα της προς τον Ροντέν που επιβεβαιώνει εκτός από τη μαθητεία της κοντά του και την πολύ ανθρώπινη σχέση τους, ποιητικές, ανθρώπινες φράσεις γραμμένες για εκείνην από προσωπικότητες σαν τον Oscar Wilde, τον D. G. Rossetti και τον ίδιο τον Burne-Jones, ολόκληρο το κείμενο το γραμμένο για εκείνην από την Καλλιρρόη Παρρέν στην «Εφημερίδα των Κυριών» το 1897 για την ενεργή συμμετοχή της Κασσαβέτη στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο της ίδιας χρονιάς, τους καταλόγους των εκθέσεων που είχε συμμετάσχει, εικόνες γλυπτού της από οίκο δημοπρασιών, και πρόσφατα, και λίγο πριν κλείσει το αρχείο εκτύπωσης του βιβλίου εμφανίστηκε άγνωστη αυθεντική φωτογραφία της από το Αρχείο Νεοελληνικής Τέχνης Δημήτρη Παπαγεωργόπουλου. Όλα αυτά μαζί με πολλά άλλα, τροποποιούσαν το αρχικό κείμενο και ζητούσαν να παρουσιαστούν με τον ανάλογο τρόπο. Εκεί κάπου ξεκίνησε η εικαστική επιμέλεια.

Επιμέλεια που έγινε τελικά με ποιον τρόπο;
Φ.Σ.: Μία μία εικόνα, τυπώνεται σε ανάλογη επιφάνεια, γίνεται επεξεργασία στο χέρι και φωτογραφίζεται εκ νέου. Είτε ολόκληρη, είτε ως λεπτομέρεια, είτε με συμπληρωματικά στοιχεία στη σύνθεση. Βρέθηκαν επιστολές του Thomas Jekyll προς τον Α. Ιωνίδη, του Κ. Ιωνίδη προς τον Rodin, της Ευφροσύνης Ιωνίδη-Κασσαβέτη προς τον Watts, του Burne-Jones προς τον Λ. Ιωνίδη· βρέθηκε η υπογραφή της Μαρίας Κασσαβέτη-Ζαμπάκου σε επιστολή, σε μετάλλιο, σε γλυπτό· στη φωτογράφηση συμμετείχε τετράδιο σχολείου της εποχής, ύφασμα που πιθανότατα προέρχεται από το εργοστάσιο Ιπλικτσή, άνθη αληθινά που αναφέρονται στα έργα, αντικείμενα γενικότερα που αφορούν την εποχή και την χαρακτηρίζουν ατμοσφαιρικά και με γνησιότητα.

Τι αίσθηση σας αφήνει μετά από όλη αυτήν την έρευνα και τις εκατοντάδες εικόνες του λευκώματος η Μαρία Κασσαβέτη Ζαμπάκου ως προσωπικότητα; 
Φ.Σ.: Με λίγες λέξεις, μια γυναίκα περήφανη, ερωτική, γνήσια καλλιτέχνις, ανθρωπίστρια, Ελληνίδα, με μια διάχυτη μελαγχολία στο πρόσωπο. Μια γυναίκα που ευωδιάζει απ’ όπου κι αν εξετάσει κανείς την πολυτάραχη ζωή της. Τα εκατοντάδες ίσως και χιλιάδες έργα και σχέδια του αγαπημένου της Edward Burne-Jones υπογραμμίζουν όλα τα στοιχεία της προσωπικότητάς της. Τα δικά της έργα αποπνέουν λεπτότητα, πείσμα και ταλέντο. Αν σκεφτούμε και τη θέση της γυναίκας εκείνη την εποχή, είναι και μία μαχήτρια για τα αληθινά δικαιώματα της γυναίκας· να είναι άνθρωπος κι εκείνη ελεύθερος που να μπορεί να απολαύσει δημιουργικά τη ζωή και να προσφέρει όμως ανεμπόδιστα τα πάντα και στη ζωή και τους ανθρώπους.

Μαρία Κασσαβέτη-Ζαμπάκου – Ένα εκθαμβωτικό φθινόπωρο
της Μιράντας Σοφιανού-Παρασκευά
Εικαστική επιμέλεια: Φωτεινή Στεφανίδη
Επιμέλεια κειμένων: Δημήτρης Παπακώστας
Ηλεκτρονική σελιδοποίηση: Βάνα Παναγιώτου
Εκδοτική επιμέλεια: Αθηνά Ραγιά
160 σελίδες, 194 φωτογραφίες, πανόδετο με κουβερτούρα, 25Χ26 εκ.
Εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ

Σημ.: Στην εικόνα της αρχής, το εξώφυλλο του βιβλίου. Η εικόνα του, λεπτομέρεια από τον πίνακα του Burne-Jones «Φυλλίς και Δημοφών». Η Μαρία Ζαμπάκου ποζάρει και για τις δύο μορφές. Birmingham Museum and Art Gallery.