Επίδαυρος: Εκεί που πάντα επιστρέφουμε

Το καλοκαίρι τέλειωσε και πριν από αυτό, οι παραστάσεις στην Επίδαυρο. Στο θέατρο όμως αυτό, επιστρέφεις… Σκεπτόμενη τις παραστάσεις που φέτος είδαμε, επιστρέφω και γω νοερά, αρχίζοντας την αναδρομή με την “Αντιγόνη” του Σοφοκλή, που σκηνοθέτησε ο Στάθης Λιβαθινός

 

 

της Μαρίας Σπαντιδάκη

 

 

Η Αντιγόνη που είδαμε φέτος στην Επίδαυρο, με τρεις γενιές ηθοποιών επί σκηνής, ήταν η Αντιγόνη που δεν είχαμε δει ποτέ…Κούνιες, κούκλες, γιακαδάκια, άσπρα σχολικά καλτσάκια  αρβιλάκια, χοροί και τραγουδάκια τύπου “πέρνα-πέρνα μέλισσα”, ήταν όλα  εκεί. Το σκηνικό, μια σκουρόχρωμη “παιδική χαρά” και λίγα παγκάκια, δεν παρέπεμπε ασφαλώς στ’ ανάκτορα της Θήβας, αλλά σε χώρο απροσδιόριστο, με αίσθηση ερημιάς.

 

 

 

 

 

 

 

 

Στην έναρξη της παράστασης μια δυνατή  σιωπή με την Αντιγόνη καθισμένη στην… κούνια της παιδικής χαράς, συγκινεί αλλά και ξαφνιάζει. Με την πόλη μια μέρα μετά τον εμφύλιο και τ’ αδέλφια της νεκρά, δυσκολεύεσαι να δικαιολογήσεις την ανεμελιά της κούνιας, μπροστά σε τόσο θάνατο. Ο Ετεοκλής και ο Πολυνείκης αλληλοσκοτώθηκαν, ο οίκος των Λαβδακιδών έκλεισε, η Ισμήνη, άτολμη, την εγκαταλείπει και ο Κρέοντας, άτεγκτος, την καταδικάζει σε θάνατο. Ωστόσο η Αντιγόνη είναι  στην κούνια…και κουνιέται. Εύλογα αναρωτιέσαι: Γι΄αυτήν την Αντιγόνη-παιδί έγραψε ο Σοφοκλής την τραγωδία ; Μπορούσε η παιδούλα που βλέπαμε, να υποστηρίξει μιαν απόφαση θανάτου; Πήρε μήπως ασυνείδητα την απόφασή της; Και τότε, πως ο Σοφοκλής έβαλε να την υποστηρίζει με τέτοια επιχειρηματολογία και τέτοια ακλόνητη σταθερότητα; Μπήκαμε σε σκέψεις….

Όπως και νάχει, ο  πολυσύνθετος χαρακτήρας του περήφανου και ευσεβούς αυτού πλάσματος, του βαθειά  ηθικού και ανυπότακτου, του γεμάτου στοργή για τον αδερφό, δεν “βγήκε” στην Αντιγόνη που είδαμε. Αυτό που κυρίως είδαμε, ήταν μια πεισματάρικη κόντρα ανιψιάς προς βασιλιά-θείο. Με έκπληξη,  ακούσαμε και τον Κρέοντα να της λέει : “Εσύ είσαι ο άντρας…Εσύ είσαι ο άντρας και όχι εγώ…” Και γιατί η Αντιγόνη θα έπρεπε να είναι και… άντρας και μάλιστα περισσότερο από τον Κρέοντα; Για να αιτιολογηθεί η αποφασιστικότητά της; Και από πότε η αποφασιστικότητα είναι αποκλειστικότητα των αντρών; Γιατί 25  αιώνες μετά, θάπρεπε να της δώσουμε τέτοια διάσταση;

Η προσέγγιση “Αντιγόνη-παιδούλα, Αντιγόνη -αντράκι” πιστεύω έφερε αδυναμία στην παράσταση,  που φάνηκε περισσότερο στον κομμό. Αυτό που έβλεπες, ήταν μια υπερκινητική  Αντιγόνη στα “τέσσερα”να πηγαίνει πέρα δώθε “θρηνώντας” με μια αφύσικη κίνηση, που αγωνιούσε να εκτελέσει. Μια κίνηση ξέχωρη από τον λόγο και την εσωτερική της διεργασία. Αποτέλεσμα, η κίνηση να κυριαρχεί  και ο θρήνος  να χάνεται..

Κι ύστερα, γιατί αυτή η  γενναία βασιλική κόρη, με τους τόσο ισχυρούς προγονικούς κώδικες, να σέρνεται έτσι χάμω; Δεν ήταν αντιφατικό, από τη μια να παρουσιάζεται…αντράκι για την απόφασή της να αψηφήσει το θάνατο και από την άλλη, να σέρνεται “στα τέσσερα”; Γιατί έπρεπε να σπάσει τόσο ; Δεν ήταν εκείνη που επέλεξε το θάνατο, λέγοντας πως πιο πολύ στους “κάτω” θέλει να αρέσει από στους “επάνω”; Γιατί “στα τέσσερα”;

Σε μια άλλη διδασκαλία, πιστεύω η ίδια αυτή ηθοποιός, θα ήταν ασυγκρίτως καλύτερη. Εν τέλει, η παράσταση διεσώθη, κυρίως, από τις δύο άλλες γενιές ηθοποιών που συμμετείχαν σ΄αυτήν, που με την ωριμότητά τους και το υπόβαθρο μιας άλλης “σχολής”, μας  “κράτησαν” στην παράσταση, περνώντας μας συναίσθημα και συγκίνηση…

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Κι ύστερα, ήρθε η “Λυσιστράτη” του Αριστοφάνη, που όμως ήταν του… Μαρμαρινού! Τη Λυσιστράτη που ξέρουμε, ο σκηνοθέτης, την είχε κυριολεκτικά αποδομήσει, για να αναδομήσει τη δική του. Η “Λυσιστράτη” που είδαμε, ήταν άλλη. Κάλλιστα θα μπορούσε να λέγεται …Ευτέρπη!

Στη“Λυσιστράτη”, ο Αριστοφάνης, ως βαθύτατα πολιτικός και σατυρικός ποιητής, αποδοκιμάζει τους πολιτικούς της εποχής του, που άφηναν 20 χρόνια να σέρνεται  ο Πελοποννησιακός πόλεμος, ανίκανοι να συνάψουν ειρήνη. Διακωμωδώντας τους με το έργο του,  αντιπαραθέτει έναντι του πολέμου, προκειμένου να σταματήσει, τη…στέρηση του σεξ! Αντιθέτως, ο σκηνοθέτης Μαρμαρινός, έναντι …αδιευκρίνιστου  πολέμου, αντιπαραθέτει το κάλλος, υποσχόμενος τον έρωτα ως ενδεχόμενο…

Εστιάζει “στην ομορφιά που δεν προκαλεί, απλά είναι εκεί” και σ΄“αυτά” που μπορεί να εμπνεύσει… Ιδανική προσέγγιση. Μόνο που στην Επίδαυρο, δεν έγινε αντιληπτή, γιατί μπορεί η ομορφιά να ήταν εκεί, στο πρόσωπο τόσων ταλαντούχων ηθοποιών, αλλά ήταν και η γύμνια πάνω από δύο ώρες στη σκηνή, αναιτιολόγητη και αποπροσανατολιστική.. Κι΄αυτό, προκάλεσε..

Περισσότερο όμως και από την γύμνια και τις “απρεπείς” εκφράσεις που άλλωστε υπάρχουν και στο πρωτότυπο, προκάλεσε η ίδια η αποδόμηση του έργου. Τίποτα σχεδόν στη “Λυσιστράτη”που ξέρουμε, δεν ήταν αναγνωρίσιμο. Ούτε μήνυμα, ούτε φόρμα καθαρή, ούτε ρόλοι διακριτοί. Όλοι, έπαιζαν όλα, ο ένας έπαιρνε τα λόγια του άλλου, έναν ρόλο τον έπαιζαν τρεις, ρόλους προσώπων τους έπαιζαν πλαστικά…πέη, ερμήνευαν ρόλους σε… τρίτο πρόσωπο, σταματούσαν, για να σχολιάσουν  δεν μιλούσαν καν και διαβάζαμε τα λόγια στη…μετάφραση. Η μουσική μονότονη, φορές κάλυπτε το λόγο.. Πραγματικά, ακατανόητη σκηνοθετική προσέγγιση.

Έγδυσε και την πιανίστα, αφού πρώτα την έβαλε εμφανώς γυμνή να περπατά περιμετρικά της ορχήστρας προς το πιάνο, στο τέλος, δεν την …πυροβόλησε, την έγδυσε. Έγδυσε και από τα… εναπομείναντα τις ήδη γυμνές, ακολουθώντας δήθεν, προτρεπτικό στίχο του Αριστοφάνη. “Εμπρός ας βγούμε από τα ρούχα μας , όπως λέει και ο Αριστοφάνης” ήταν η φράση που συνόδευσε το… τελευταίο στριπτίζ! Μόνο που δεν την λέει ο  Αριστοφάνης. Πουθενά στην “Λυσιστράτη”, δεν γδύνονται οι γυναίκες.

Ο Μιχαήλ Μαρμαρινός είναι σαφές, είχε ανάγκη να υμνήσει το κάλλος και χρησιμοποίησε τη “Λυσιστράτη”. Ήθελε μόνο αισθησιασμό και ποίηση ανώδυνη και απογύμνωσε το έργο από την πολιτική του διάσταση και το στόχο της αρχαίας κωμωδίας, που είναι να διδάξει μέσα απ΄το γέλιο και όχι απλώς να τέρψει… Ως εκ τούτου, έκλεισε την  παράσταση με άλλο μήνυμα από αυτό, του έργου. Το πολιτικό  μήνυμα του Αριστοφάνη για  “ειρήνη”-πιο επίκαιρο από ποτέ- δεν ακούστηκε. Έκλεισε με την τελευταία φράση-παραίνεση της Λυσιστράτης προς τους Λάκωνες και Αθηναίους, “ο άντρας να είναι δίπλα στη γυναίκα και η γυναίκα δίπλα στον άντρα”. Η Λυσιστράτη και οι άλλες γυναίκες, δεν είχαν πρόβλημα με τους άντρες τους, με τον πόλεμο είχαν και με τους πολιτικούς, που τάχανε κάνει μπάχαλο και τότε, όπως και τώρα.

Η φράση αυτή, ναι μεν υπάρχει  στο πρωτότυπο, αλλά υπάρχει και η συνέχεια της στον επόμενο στίχο, όπου η Λυσιστράτη λέει: “ άντε στήστε χορούς να ευχηθούμε να μην ξαναματώσουμε” Η φράση  αυτή, είναι όλο το έργο. Αυτή σηματοδοτεί την ειρήνη. Όπως και πριν από αυτήν, η φράση-επίκληση των Σπαρτιατών προς την Άρτεμη: “ Άρτεμή μας κυνηγήτρα, έλα μαζί μας στις σπονδές και φτιάξε μας ώ θεά ειρήνη αιώνια να φυτρώσει..”

Στη σκηνοθεσία Μαρμαρινού, οι στίχοι αυτοί, ..εξαφανίστηκαν. Καίτοι σε συνέντευξή του, είπε ότι δεν πρόκειται για έργο “έμφυλης διαμάχης”,  έκλεισε την αντιπολεμική αυτή κωμωδία με συμβουλευτικό μήνυμα για καλές…. διαπροσωπικές σχέσεις των δύο φύλων! Και το ερώτημα παραμένει: Αφού απογύμνωσε το έργο από την πολιτική του διάσταση και το  αντιπολεμικό του μήνυμα, αφού διευκρίνισε και πολύ σωστά, ότι δεν είναι έργο “έμφυλης διαμάχης”, αφού στην παράστασή του δεν έγινε καμία άμεση αναφορά-καταγγελία στον “πόλεμο”που βιώνουμε, ούτε στον…. κανονικό, που μας γυροφέρνει και τις συνέπειές του πληρώνουμε, σε ποιον ακριβώς πόλεμο αντιπαρέθεσε το κάλλος ο κ. Μαρμαρινός;  Και γιατί αυτή η επιλογή; Για να μας… προστατεύσει μήπως από τους επώδυνους  συνειρμούς του δικού μας πολέμου; Για να μη μας θυμίσει πόσο ματωμένοι είμαστε και μεις σήμερα, 2.427 χρόνια μετά; Ποιος το ξεχνά; 30% αυξήθηκαν οι αυτοκτονίες…Πως να προσεγγίσουμε τις… εμπνεύσεις του κάλλους σε μια καταδυναστευμένη ζωή; Πως να φτάσεις εκεί όντας υπό κατοχή; Μήπως πρώτα, έχεις άλλα πράγματα να κάνεις….;

Επειδή ανάλογη προσέγγιση, προσέξαμε και στους “Όρνιθες”, αναρωτιέμαι αν αυτό ήταν τυχαίο… Αν πρόκειται για διαβολική σύμπτωση ή αν κάποιοι, θέλουν τις πολιτικές αυτές κωμωδίες αποπολιτικοποιημένες και από πρωτογενείς πολιτικές αναφορές και πολύ περισσότερο, από σύγχρονες…

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Και μετά την… κατά Μαρμαρινόν Λυσιστράτη, “Οιδίποδας τύραννος”, το αριστούργημα  του Σοφοκλή. Παίχτηκε στην Αθήνα το 428 π.χ. και φιλοσοφικά, κινείται ανάμεσα στην αυτογνωσία, την υπευθυνότητα και τη μοίρα.

Ο Οιδίποδας που είδαμε στην Επίδαυρο, ήρθε απ’ τον Βορρά, στο πλαίσιο της πρώτης συνεργασίας του Εθνικού Θεάτρου με το θέατρο Βαχτάνγκοφ της Μόσχας. Στις θέσεις μας από νωρίς, με ελεγχόμενη αγωνία, περιμένουμε…

Το σκηνικό, ένας μεταλλικός κύλινδρος- οδοστρωτήρας, σηματοδοτεί την οδυνηρή μας  φθαρτότητα και μας στέλνει στη μελαγχολική σκέψη του χρόνου και της μοίρας.

Η παράσταση αρχίζει τρυφερά, με την Αντιγόνη και την Ισμήνη παιδούλες, να τρέχουν ακόμα ανέμελα, εκτός σκηνής. Εντός σκηνής, ο Πάβελ Γιούντιν, ως αρχαίος Έλληνας πολεμιστής με δόρυ στο χέρι και εξαιρετική κίνηση, τρέχει περιμετρικά της ορχήστρας, μεταφέροντάς μας στη Θήβα του Οιδίποδα. Εκπροσωπώντας τον στρατό της Θήβας, θα είναι εκεί, πιστός φρουρός του βασιλιά, μέχρι τέλους…

Η παιδεία των ηθοποιών του Βαχτάνγκοφ, εμφανής. Εσωτερικότητα, ωραία και πειθαρχημένη κίνηση, φωνές δυνατές, ορθοφωνικά καθαρές, “δουλεμένες”, βγαίνουν αβίαστα και γεμίζουν το θέατρο.

Οι ερμηνείες, μας συνεπαίρνουν. Και η μουσική της Φάουστας Λατένας και του Θοδωρή Αμπαζή, επίσης. Και έρχεται η ώρα των Ελλήνων ηθοποιών. Ο “χορός” των Ελλήνων ηθοποιών ήταν η έκπληξη που χρειαζόμασταν…Απλά, συγκλονιστικοί! Έρχονται από αριστερά, “δεμένοι” σαν γροθιά, με ένταση ελεγχόμενη και πριν καν πατήσουν στην ορχήστρα, μας έχουν κιόλας μεταφέρει στη Θήβα και σ΄αυτό που συμβαίνει. Με το που μπαίνουν στη σκηνή ένας από αυτούς …πέφτει και βοηθούμενος, ξανασηκώνεται. Με αυτόν τον απλό τρόπο ο σκηνοθέτης, σηματοδοτεί το λοιμό που μαστίζει την πόλη. Φωνές καθαρές, ερμηνείες σωστές, χορικά δουλεμένα. Το “πάντρεμα” με τους Ρώσους πέτυχε…

Συγκίνηση και θαυμασμός, φέρνουν στο στόμα μας ένα ψιθυριστό“επιτέλους”. Επιτέλους, μια παράσταση που μας λυτρώνει. Ο Τειρεσίας του Εβγκένι Ναζάγιεφ, ο Οιδίποδας  του Βίκτωρ Ντομπρονράβοφ και όλοι οι ηθοποιοί στους ρόλους τους, εξαιρετικοί.. Και ο Κρέων που η  θηλυπρεπής προσέγγιση του ρόλου του, μας ξένισε, ήταν ερμηνευτικά, εξαιρετικός. Αξιοπρεπής, βαθειά εσωτερική στην ερμηνεία της και  η Ιοκάστη της Λουντμίλα  Μακσάκοβα. Βασίλισσα και σύζυγος, γίνεται τη στιγμή της αποκάλυψης η μητέρα, που δεν ήξερε ότι ήταν, του συντετριμμένου Οιδίποδα. Και συντετριμμένη και η ίδια, αλλά πάντα βασίλισσα, φεύγει για την αυτοχειρία της. Ο τρομακτικός κύλινδρος-οδοστρωτήρας παίρνει μαζί του τον Οιδίποδα, αλλά και τις κόρες του, στην προδιαγεγραμμένη μοίρας τους. Η παράσταση τέλειωσε.

Ωραία στιγμή στον χαιρετισμό, ο εναγκαλισμός Ελλήνων και Ρώσων ηθοποιών και το φιλί του      “Οιδίποδα”στη θυμέλη, προσκύνημα ευγνωμοσύνης στο αιώνιο αρχαιοελληνικό πνεύμα και το θέατρο που τον φιλοξένησε. Εν τέλει, ο σκηνοθέτης, Ρίμας Τούμινας ήρθε στην Επίδαυρο και μας έδωσε την ανάταση που μας έλειπε, με… δικό μας έργο, που όμως προσέγγισε με  σεβασμό. Το εγχείρημα του Εθνικού μας Θεάτρου πέτυχε και περιμένουμε να συνεχιστεί, γιατί αυτό είναι δημιουργική όσμωση και όχι αυτό που επιχειρήθηκε πριν μήνες….

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Τελευταία παράσταση,  οι “Όρνιθες” του Αριστοφάνη και… Καραθάνου που ήρθαν να  κλείσουν το Φεστιβάλ, προτείνοντας στην καταθλιπτική μας  πραγματικότητα ταξίδι στον ου-τόπο!

Στους “Όρνιθες”, δυο Αθηναίοι ο Πεισθέταιρος  και ο Ευελπίδης, απελπισμένοι από την κατάσταση που έχει φέρει στην πόλη, ο πόλεμος και η διαφθορά, ψάχνουν να βρουν άλλο τόπο να ζήσουν και καταφεύγουν στα… πουλιά που πετούν ψηλά και βλέπουν, να τους πουν προς τα που να τραβήξουν. Ο καλός…δημαγωγός Πεισθέταιρος πείθει τα πουλιά να  ιδρύσουν στον αέρα μια πόλη, για να εμποδίζει την τσίκνα να φτάνει στα…ρουθούνια των Θεών, αν αυτοί δεν  πληρώνουν φόρο!

Όμως πριν καλά-καλά ιδρυθεί, καταφθάνουν οι  καιροσκόποι που ποτέ δεν λείπουν από καμία εποχή και προσπαθούν να τη βάλουν στο χέρι. Τα πουλιά τους τους διώχνουν κακήν κακώς. Τελικά, γίνεται χαμός και με τους ανθρώπους και με τους θεούς που έχουν εν τω μεταξύ λυσσάξει από την πείνα. Στο πλαίσιο των διαπραγματεύσεων, νάσου και ο Προμηθέας ανέλπιστος βοηθός του Πεισθέταιρου. Ως εχθρός του Δία, του υποδεικνύει σκληρούς όρους.

Ο Δίας τελικά, παραδίδει την εξουσία στα πουλιά, στα οποία δικαιωματικά ανήκει, αφού κατά τον Πεισθέταιρο ήταν οι πρώτοι κοσμοκράτορες και του δίνει για γυναίκα, την Βασίλεια, που έχει τον έλεγχο του κεραυνού και της εξουσίας του . Έτσι, ο Αθηναίος Πεισθέταιρος, που έψαχνε τόπο ήσυχο για τα γεράματά του, γίνεται τελικά ο νέος κοσμοκράτορας .

Αυτά λοιπόν όλα που συνέβησαν στην πόλη των πουλιών, Νεφελοκοκκυγία και έδιναν την πολιτική διάσταση στην κωμωδία,… αφαιρέθηκαν! Κουβέντα για τον νέο Κοσμοκράτορα και για τα λαμόγια που έσπευσαν με πρόθεση να βάλουν την πόλη στο χέρι, πουλώντας ακόμα και …νόμους. Και αυτή η κωμωδία του Αριστοφάνη, τέλειωσε με άλλο φινάλε και άλλο μήνυμα…

Οι «Όρνιθες» του Νίκου Καραθάνου όπως και η “Λυσιστράτη” του Μαρμαρινού, ήταν παραστάσεις με δανεισμένους από τον Αριστοφάνη τους ήρωες και το μύθο…περικεκομμένο! Μόνο που σ΄αυτή την παράσταση, ευτυχώς, υπήρχε καθαρή δομή και διακριτοί ρόλοι.

Παρά τις όποιες διαφωνίες μας για περικοπές, υπερβολές και σημεία αδιευκρίνιστα, απολαύσαμε την παράσταση. Πήγαμε στο ταξίδι που μας ετοίμασε, με  το παραμυθένιο σκηνικό, τους καταπληκτικούς ηθοποιούς και την υπέροχη μουσική. Γελάσαμε, συγκινηθήκαμε , μελαγχολήσαμε, αναγνωρίσαμε στοιχεία της ζωής μας, ξεκουραστήκαμε…αλλά φεύγοντας ξέραμε, ότι αυτό που είχαμε δει, μια γλυκιά σαν παραμύθι παράσταση, δεν ήταν Αριστοφάνης.