Κριτική κινηματογράφου: Το πέρασμα, η λύτρωση, η απόδραση

Του Νέστορα Πουλάκου*

Χαρακτηριστικό παράδειγμα ενός συμπαγούς βαλκανικού κινηματογράφου με κοινωνικό πρίσμα και πολιτικοανθρωπιστικό πρόσημο είναι Το πέρασμα του Στέφαν Κομαντάρεφ, του πλέον αναγνωρίσιμου Βούλγαρου σκηνοθέτη παγκοσμίως ο οποίος μάς είχε συστηθεί πριν μια πενταετία με την ταινία Ο κόσμος είναι μεγάλος και η σωτηρία της ψυχής βρίσκεται στη γωνία.

Είναι εμφανές ότι ειδικώς οι πρώην κουμμουνιστικές χώρες των Βαλκανίων εξακολουθούν να παλεύουν με τα φαντάσματα του παρελθόντος τους. Άλλωστε, ούτε 25 χρόνια δεν έχουν συμπληρωθεί από την πτώση ενός ακόμη ανελεύθερου πολιτικού καθεστώτος με παντιέρα το προλεταριάτο, κι ενόσω χώρες σαν την Βουλγαρία παλεύουν με ένα δυτικότροπο μοντέλο διαφθοράς και λιτότητας συνάμα.

Το πέρασμα του Κομαντάρεφ μπορεί να διατείνεται ότι είναι μια ταινία με επίκεντρο τον άνθρωπο αλλά περισσότερο ξεχωρίζει το πολιτικό σχόλιο παρά άλλα όσα θέλει να μας πει ο δημιουργός της. Άλλωστε, η μετάβαση από τον κουμμουνισμό στη δυτική δημοκρατία και η αναστροφή της παράνομης μετανάστευσης μόνο παγωμάρα, σαστισμάρα και… παράνοια μπορούν να προκαλέσουν στον κοινό ανθρώπινο νου.

Στην ταινία παρακολουθούμε τον Μίτιο, έναν άνεργο ελεύθερο επαγγελματία που «έχασε» πρόσφατα την γυναίκα του, αγωνίζεται να μεγαλώσει τον «επαναστάτη» γιο του ο οποίος όσο μεγαλώνει τον αμφισβητεί και περισσότερο, αλλά και να βρει τα χρήματα για να ξεπληρώσει τουλάχιστον ένα δάνειο που πήρε για την αρρώστια της γυναίκας του βάζοντας υποθήκη το σπίτι τους, το οποίο πλέον απειλείται με κατάσχεση.

Ο Μίτιο με τον γιο του ζουν σε ένα απομονωμένο χωριό της Βουλγαρίας, κοντά στα σύνορα με την Τουρκία και την Ελλάδα. Σε αυτό το χωρίο ζούσαν οι συνοριοφύλακες που στην περίοδο του κουμμουνισμού απέτρεπαν (πολλές φορές σκοτώνοντας) τους πολίτες των ανατολικοευρωπαϊκών χωρών να αποδράσουν στην Ευρώπη. Πλέον, κυνηγούν τους μετανάστες από την Ασία και την Αφρική που θέλουν να μπουν (κι όχι να βγουν…) στην χώρα τους για να αποδράσουν και πάλι στην Ευρώπη.

Την περιοχή λυμαίνεται ο «Λοχαγός», ένας πρώην διοικητής των συνοριοφυλάκων επί κουμμουνισμού, ο οποίος πλέον είναι αρχηγός της σπείρας που εκμεταλλεύεται το «πέρασμα» αυτών των μεταναστών προς την Ευρώπη. Στον ρόλο αυτόν συναντάμε τον Μίκι Μανόλοβιτς, άλλοτε αγαπημένο σκηνοθέτη του Εμίρ Κουστουρίτσα στις εμβληματικές ταινίες του Underground, O μπαμπάς λείπει σε ταξίδι για δουλειές κ.ά.

Το οικογενειακό δράμα του Μίτιο ξεκινά όταν αποφασίζει να δουλέψει για τον «Λοχαγό» ώστε να μην χάσει το σπίτι του. Τότε όμως βγαίνουν στην επιφάνεια καλά θαμμένα μυστικά από την εποχή του κουμμουνισμού και της δράσης των συνοριοφυλάκων στην περιοχή.

Η ταινία του Κομαντάρεφ είναι έντονη συναισθηματικά, χωρίς να αποφεύγει τους εύκολους μελοδραματικούς ακροβατισμούς. Σίγουρα όμως τοποθετεί το δικό της, σημαντικό λιθαράκι στην κουβέντα που γίνεται στις χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ γι’ αυτή την -όλο αντιθέσεις- απότομη μετάβαση από το ένα καθεστώς στο άλλο.

Παράλληλα, συνεχίζει την κουβέντα για την παράνομη μετανάστευση στην περιοχή μας, χωρίς να ξεχνά ότι αντίστοιχα φαινόμενα από μια άλλη σκοπιά είχαμε και πριν μερικές δεκαετίες. Τότε οι Ευρωπαίοι θέλανε να αποδράσουν σε μια… άλλη Ευρώπη κι όχι οι Ασιάτες ή οι Αφρικανοί.

Με άλλα λόγια, το πέρασμα-η λύτρωση-η απόδραση του ανθρώπου είναι διαχρονική, παγκόσμια και πολυδιάστατη.

*Ο Νέστορας Πουλάκος είναι δημοσιογράφος και κριτικός κινηματογράφου, γενικός γραμματέας της Πανελλήνιας Ένωσης Κριτικών Κινηματογράφου (Π.Ε.Κ.Κ.), μέλος της Διεθνούς Ομοσπονδίας Κριτικών Κινηματογράφου (FIPRESCI).