Το πλιάτσικο από τους ναζί – Υφάρπαξαν από την ελληνική γη πάνω από 8.500 αρχαία αντικείμενα

Της Χριστίνας Σεμερτζάκη

Με αφορμή τη Διεθνή Ημέρα Μουσείων (18 Μαΐου) το «Καρφί» ανοίγει τον φάκελο των κλεμμένων αρχαιοτήτων από τον ελλαδικό χώρο κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Εβδομήντα πέντε χρόνια μετά την κατάρρευση του Γ΄ Ράιχ και η χώρα μας εξακολουθεί να μετράει τις πληγές της. Για περίπου έναν αιώνα ξένοι μελετητές επισκέπτονταν την Αθήνα και την ελληνική επαρχία, φωτογράφιζαν τα αρχαία μνημεία, τους ναούς, τα αρχαία θέατρα, τα αγάλματα και ένα σωρό άλλα αρχαία αντικείμενα που υπήρχαν στη χώρα μας έως το 1940. Τότε ήρθε η ώρα οι ναζί να τα κλέψουν και να τα καταστρέψουν αφήνοντας ανυπολόγιστης αξίας ζημιές σε όλους τους αρχαιολογικούς αλλά και βυζαντινούς χώρους. Τα περισσότερα από αυτά κατέληξαν στα μεγαλύτερα μουσεία της Βορείου Ευρώπης, σε ιδιωτικές συλλογές ή καταστράφηκαν ολοσχερώς.

Περί τα 8.500 αρχαία υπολογίζεται ότι έκλεψαν οι ναζί κατά την περίοδο της Κατοχής. Από αυτά ελάχιστα έχουν επιστραφεί στις δεκαετίες του ’60 και ’90, ενώ τα περισσότερα βρίσκονται σε ιδιωτικές συλλογές ή στις γλυπτοθήκες και τα μουσεία της Γερμανίας. Με αφορμή τη συζήτηση για το κατοχικό δάνειο και τις πολεμικές αποζημιώσεις που δεν λάβαμε ποτέ, η Αρχαιολογική Υπηρεσία εγείρει και εκείνη με τη σειρά της την αξίωση της επιστροφής των αρχαιοτήτων που κλάπηκαν κατά τη διάρκεια του πολέμου. Έχει ξεκινήσει μια μεγάλη έρευνα στα κρατικά αρχεία ώστε να εντοπιστούν κλοπές, αυθαίρετες ανασκαφές, καταστροφές αρχαιολογικών τόπων και μνημείων, αν και εκτιμάται ότι η ζημιά που έχει γίνει από τους Γερμανούς κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου είναι ανυπολόγιστης αξίας. Η έρευνα της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας βασίστηκε στην πρώτη καταγραφή που έγινε από την τότε Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Ιστορικών Μνημείων και εκδόθηκε σε τόμο με τίτλο «Ζημίαι των Αρχαιοτήτων εκ του Πολέμου και των Στρατών της Κατοχής» αμέσως μετά την απελευθέρωση, το 1946.

H ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ

Η καταγραφή των αρχαιοτήτων άρχισε κατά τη διάρκεια της Κατοχής, το 1943, και έγινε διαδοχικά από τους αρχαιολόγους Χρήστο Καρούζο, Ιωάννη Μηλιάδη, Γρηγόρη Ανδρουτσόπουλο, Νικόλαο Ζαφειρόπουλο και Μαρίνο Καλλιγά. Ο Καρούζος και ο Καλλιγάς φρόντισαν να σκάψουν στα έγκατα του Εθνικού Μουσείου, όπου έκρυψαν τα σημαντικότερα αγάλματα (μεταξύ άλλων κάποιους Κούρους), για να μην τα βρουν οι κατακτητές. Ωστόσο, ο κατάλογος του 1943 δεν ήταν πλήρης σύμφωνα με τον τότε υπουργό Παιδείας Αντώνιο Παπαδήμο, καθώς αρκετοί από τους αρχαιολογικούς χώρους σε όλη την Ελλάδα δεν εντάσσονταν στην καταγραφή λόγω της έλλειψης αρχαιολογικού προσωπικού. Σύμφωνα με τον τότε υπουργό Παιδείας, οι γερμανικές Αρχές πίεζαν την αρχαιολογική υπηρεσία είτε για να προστατεύσουν αρχαιοκάπηλους είτε για να συγκαλύψουν καταστροφές από στρατιωτικές ομάδες ή ακόμα και για να εμποδίσουν το κράτος να παρακολουθήσει τυχαία ανεύρεση αρχαιοτήτων. Το 1942 στρατευμένοι Γερμανοί αρχαιολόγοι υπό τις διαταγές του Γ΄ Ράιχ διεξήγαγαν ανασκαφές στην Κρήτη και τη Μακεδονία χωρίς άδεια και επίβλεψη από την ελληνική πλευρά. Η τύχη των ευρημάτων αγνοείται!

Ο τόμος του 1946 καταλήγει με την εξής φράση: «Για τους Γερμανούς, όλα τα μνημεία ήταν ουρητήρια και κατά προτίμηση το εσωτερικό του Παρθενώνα»!

ΠΟΥ ΣΗΜΕΙΩΘΗΚΑΝ ΚΛΟΠΕΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΕΣ

Αθήνα – Ακρόπολη

Γερμανοί αξιωματικοί με ξιφολόγχες ή άλλα μέσα αποσπούσαν κατεργασμένα μάρμαρα, φτάνοντας συχνά μέχρι την πλήρη καταστροφή σπουδαίων αρχιτεκτονημάτων. Οι Γερμανοί στρατιώτες είχαν μετατρέψει το εσωτερικό του Παρθενώνα σε ουρητήριο. Απέσπασαν αρχαία κεφαλή γυναικός, σε άριστη κατάσταση, του 4ου αιώνα π.Χ., την οποία χάρισαν στον στρατάρχη Λιστ, ο οποίος την έβγαλε από την Ελλάδα. Στο Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αθηνών διευθυντής ήταν ο Βάλτερ Βρέντε, αρχαιολόγος των ναζί, με τον οποίο είχε συναντηθεί και ο Χίτλερ, όταν είχε έλθει στην Αθήνα.

Κεραμεικός

Οι Ναζί πυροβόλησαν το ανάγλυφο του Χάρωνος, προτού αποχωρήσουν από την Αθήνα.

Σούνιο

Οι Γερμανοί, κατά την αποχώρησή τους, έκαναν ανατινάξεις κοντά στον Ναό του Ποσειδώνα, με αποτέλεσμα ένα περιστύλιο της ανατολικής πλευράς να κομματιαστεί.

Κορωπί

Διέλυσαν την αρχαιολογική συλλογή, που ήταν συγκεντρωμένη στο προαύλιο του σχολείου της περιοχής. Πολλά αρχαία αντικείμενα τα χρησιμοποίησαν για να στολίσουν τη λέσχη τους, άλλα τα έκλεψαν και άλλα τα κατέστρεψαν.
Μυκήνες

Το καλοκαίρι του 1941 Γερμανοί στρατιώτες πήραν δύο πλάκες από τον κυκλικό περίβολο των τάφων. Τον Αύγουστο του 1943 πέντε Γερμανοί στρατιώτες μπήκαν στον Θησαυρό του Ατρέως. Με κοπίδια και σφυριά κατέστρεψαν τάφους για να αφαιρέσουν πέντε χάλκινους ήλιους, ενώ πυροβόλησαν με περίστροφα τα λιοντάρια στην Πύλη των Λεόντων. Οι αχρείοι δεν δίστασαν να γράψουν τα ονόματά τους ώστε να μείνουν στην ιστορία ως οι καταστροφείς των μνημείων.

Ελευσίνα

Γερμανοί στρατιώτες διέρρηξαν το μουσείο και αφαίρεσαν αγγεία και διάφορα ειδώλια, ανέτρεψαν κολόνες και κατέστρεψαν διάφορα αρχαία. Ό,τι μπορούσαν το έπαιρναν ως «ενθύμιο». Με τις αρχαιότητες «προστάτευαν» το υδραγωγείο, το οποίο είχαν μετατρέψει σε καταφύγιο.

Αίγινα

Τον Αύγουστο και τον Σεπτέμβριο του 1941 ο Γερμανός αρχαιολόγος Βάλτερ γέμισε τέσσερα κιβώτια αρχαία από την Αίγινα και τα έβγαλε στο εξωτερικό. Το τι ακριβώς εκλάπη δεν έχει γίνει γνωστό. Ο ίδιος αρχαιολόγος επί πολλά έτη πριν από τον πόλεμο πραγματοποιούσε ανασκαφές στον αρχαιολογικό χώρο του νησιού.

Βεργίνα

Χωρίς καμιά άδεια, ο Γερμανός αρχαιολόγος Έξνερ έκανε ανασκαφές κοντά σε εκείνες του καθηγητή Ρωμαίου, μεταξύ Παλατίσας και Βεργίνας. Βρέθηκαν 4-6 τάφοι. Τα ευρήματα δεν παραδόθηκαν στις ελληνικές Αρχές, αλλά στη γερμανική στρατιωτική διοίκηση. Αγνόησαν δε τις υποδείξεις των Ελλήνων αρχαιολόγων που συνιστούσαν να μη γίνουν ανασκαφές στην περιοχή.

Κέρκυρα

Από γερμανικούς βομβαρδισμούς καταστράφηκαν: τον Σεπτέμβριο του 1943 ο βυζαντινός Ναός των Αγίων Πατέρων. Οι βυζαντινοί Ναοί του Αγίου Δημητρίου και της Οδηγήτριας, που φιλοξενούσαν σπάνιες εικόνες. Η Μητρόπολη των Καθολικών, μνημείο του 16ου αιώνα, που περιείχε έργα εξαιρετικής ιστορικής αξίας, πολύτιμες ιστορικές επιγραφές, εικόνες και άλλα κειμήλια. Ο Ναός Ευαγγελισμού. Οι τάφοι των ηρώων της ναυμαχίας της Ναυπάκτου. Η Βιβλιοθήκη (βενετικό κτίριο του 18ου αιώνα), στην οποία υπήρχαν 70.000 τόμοι βιβλίων – μεταξύ των οποίων ιστορικά χειρόγραφα, πολλές πρώτες εκδόσεις Ελλήνων και ξένων συγγραφέων, όπως η πρώτη έκδοση του Σαίξπηρ.

Καλαμπάκα

Οι Γερμανοί κατέστρεψαν μέρος της οροφής του επισκοπικού ναού, καθώς και φορητές εικόνες, τις οποίες χρησιμοποίησαν για φωτιά. Σε όλες τις εκκλησίες της Καλαμπάκας, σε Αγία Βαρβάρα, Αγία Τριάδα, Άγιο Γεώργιο, στη διπλή εκκλησία των Αγίων Ιωάννη και Χαραλάμπους, έβαλαν φωτιά και τις κατέστρεψαν. Οι Γερμανοί μετέτρεψαν τον επισκοπικό Ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου σε στάβλο.

Μετέωρα

Καταστράφηκαν ή υπέστησαν μεγάλες ζημιές το μοναστήρι της Μεταμόρφωσης (Μετέωρον), η Αγία Μονή, ο Άγιος Νικόλαος, ο Άγιος Στέφανος, ο Άγιος Χαράλαμπος, ο Παντοκράτορας, τα μοναστήρια Ρουσάνου και Αγίου Αθανασίου.

Ελασσόνα – Πύθιον

Οι Γερμανοί χρησιμοποίησαν εικόνες ως προσανάμματα για να μαγειρέψουν!

Θεσσαλονίκη

Στις 31 Μαΐου 1944 οπλισμένοι Γερμανοί εισέβαλαν στο Μουσείο «Άγιος Γεώργιος» και έκλεψαν μαρμάρινο άγαλμα γυναίκας. Μετά από διαμαρτυρίες των κατοίκων, δήλωσαν πως το μετέφεραν σε καταφύγιο για ασφάλεια, ενώ στην πραγματικότητα το έστειλαν στη Βιέννη.

Ποτίδαια

Τον Απρίλιο του 1941 οι Γερμανοί άρπαξαν όλη την αρχαιολογική συλλογή.

Χαλκιδική

Κατά τις εργασίες για στρατιωτικά έργα οι Γερμανοί κατέστρεψαν νεκρόπολη, στην οποία βρέθηκαν σπουδαία αρχαία.

Κνωσός

Ο στρατηγός Ρίνγκελ έκλεψε από το Μουσείο της Κνωσού έντεκα πήλινα μινωικά αγγεία, μια χάλκινη υδρία και ένα λίθινο αγγείο. Για πολλές μέρες, επίσης, μετέφεραν αντικείμενα από το μουσείο στο σπίτι όπου έμενε. Στη συνέχεια, τα έστελνε στη Γερμανία. Ακόμη, Γερμανοί στρατιώτες έκλεψαν ειδώλια των θεοτήτων του υστερομινωικού ΙΙΙ ιερού του ανακτόρου της Κνωσού, ενώ ο βασιλικός τάφος των Ισοπάτων καταστράφηκε ολοκληρωτικά στο τέλος του 1941 και τα υλικά από αυτόν χρησιμοποιήθηκαν ως παραπήγματα επάκτιων πυροβολείων.

Καστέλι Κισσάμου

Στις 21 Νοεμβρίου 1943 οι Γερμανοί πήραν πάρα πολλά κομμάτια από την εκεί αρχαιολογική συλλογή.

Γόρτυνα

Εκλάπησαν ένα άγαλμα νύμφης ή Αφροδίτης ρωμαϊκής εποχής, ένα ανάγλυφο καθισμένης γυναίκας και επιτύμβιο ελληνιστικών χρόνων, καθώς και δύο μικρές κεφαλές. Υπεύθυνος για τα παραπάνω ήταν ο στρατηγός Ρίνγκελ. Παράλληλα, το φθινόπωρο του 1941 οι Γερμανοί για να βρουν θησαυρούς ανατίναξαν το δάπεδο του Ισείου.

Βαθύ Σάμου

Η καταστροφή άρχισε στις 17 Νοεμβρίου 1943 με τους γερμανικούς βομβαρδισμούς, ενώ στις 23 του ίδιου μήνα επακολούθησαν η διάρρηξη του Πασχάλειου Μουσείου και η εγκατάσταση εκεί των Ιταλών αιχμαλώτων. Πολλά από τα αρχαία θρυμματίστηκαν, τεμαχίστηκαν και έφεραν σαφή τα σημάδια της κακής μεταχείρισής τους. Ο στρατηγός Μίλερ άρπαξε διάφορα αγάλματα και ξεχωριστές κεφαλές αγαλμάτων. Ο αρχαιολόγος Κράικερ πήρε ένα κιβώτιο γεμάτο αρχαία, χάλκινα και πήλινα.

Μήλος

Κατά την εκτέλεση οχυρωματικών έργων κοντά στην προϊστορική πόλη Φυλακωπή, βρέθηκαν πολλά αρχαία, που γέμιζαν τουλάχιστον τέσσερα μεγάλα κιβώτια. Αυτά τα κράτησε ο λοχαγός Βολντλς Ρούντολφ, μαζί με ένα λίθινο αγαλματάκι καθισμένου παιδιού σε άριστη κατάσταση. Χάρισε μερικά από τα κλοπιμαία στον στρατηγό Σπέιντερ.

Ολυμπία

Αποτελούσε μια από τις περιοχές που ενδιέφεραν ιδιαίτερα τον Χίτλερ. Παρ’ όλα αυτά από την παραμονή των μηχανοκίνητων στον χώρο προκλήθηκαν μεγάλες ζημιές.

Κόρινθος

Γερμανοί αξιωματικοί και διπλωματικοί υπάλληλοι κατά διαστήματα έκλεψαν πολλά αρχαία από το μουσείο της πόλης.

Αγία Λαύρα

Η φωτιά που έβαλαν οι Γερμανοί στρατιώτες κατέστρεψε τον πάνω όροφο των κελιών του μοναστηριού.

Καλαμάτα

Γερμανικό πυροβολικό κανονιοβόλησε το βυζαντινό μοναστήρι της Βελανιδιάς, μέσα στο οποίο υπήρχαν πολλές βυζαντινές εικόνες και πολύτιμη βιβλιοθήκη.

Χαλκίδα

Κατά την περίοδο 1941-1942 οι Γερμανοί αρχαιολόγοι Λάουφερ και Χάρντερ πραγματοποιούσαν ανασκαφές. Τα ευρήματα μεταφέρθηκαν στο Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο στην Αθήνα ή αλλού. Μέχρι σήμερα αγνοείται η τύχη τους.

Κωπαΐδα

Γερμανοί αρχαιολόγοι έκαναν παράνομες ανασκαφές σε σπήλαιο της Κωπαΐδας, ενώ ο Λάουφερ έκανε ανασκαφές σε τάφους στην περιοχή. Τα ευρήματα αγνοούνται.

Τιθορέα

Κοντά στον σταθμό της Τιθορέας οι Γερμανοί έκαναν διάφορες εργασίες. Βρήκαν είκοσι αρχαίους τάφους, το περιεχόμενο των οποίων δεν παραδόθηκε σε κανέναν Έλληνα αρμόδιο.

Θήβα

Οι Γερμανοί στρατιώτες διέρρηξαν το μουσείο στις 29 Απριλίου 1941 και έκλεψαν πολλά αρχαία, ενώ προξένησαν και εκτεταμένες ζημιές.

Ορχομενός

Τον Οκτώβριο του 1944 οι Γερμανοί χρησιμοποίησαν ως στόχο βολής το μεσαιωνικό κάστρο. Μέρος του δυτικού τείχους γκρεμίστηκε.

ΔΙΕΛΥΣΑΝ 120 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥΣ ΧΩΡΟΥΣ

Τα γερμανικά, ιταλικά και βουλγαρικά στρατεύματα ως νέοι «Έλγιν» κατέκλεψαν ανεκτίμητης αξίας αρχαιότητες. Τα περισσότερα αρχαία εστάλησαν στη Γερμανία, την Αυστρία και άλλες χώρες της Ευρώπης, ενώ κάποια από αυτά βρίσκονται στα μεγαλύτερα μουσεία της Γερμανίας. Για τη λεηλασία αυτή συντάχθηκαν μεταπολεμικά τρεις εκθέσεις: η καταγραφή του υπουργείου Παιδείας, η έκδοση του υπουργείου Ανοικοδομήσεως του 1947 από τον Κωνσταντίνο Δοξιάδη με τίτλο «Θυσίες της Ελλάδος, αιτήματα και επανορθώσεις στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο» και η έκθεση του βρετανικού υπουργείου Πολέμου. Η λεπτομερέστερη καταγραφή έγινε από το τότε ελληνικό υπουργείο Παιδείας, σύμφωνα με την οποία αποδεικνύεται περίτρανα ότι το Γ΄ Ράιχ εξελίχθηκε σε έναν «στρατό αρχαιοκάπηλων». Οι Γερμανοί προκάλεσαν καταστροφές σε 87 αρχαιολογικούς ή ιστορικούς χώρους, οι Ιταλοί σε 39 και οι Βούλγαροι σε τρεις.

ΠΛΙΑΤΣΙΚΟ ΣΕ 42 ΜΟΥΣΕΙΑ

Σήμερα μερικοί σημαντικότατοι αρχαιολογικοί τόποι, όπως της Βάρης, της Δημητριάδος ή του Παλαιοκάστρου Κρήτης, δεν σώζονται, καθώς πραγματοποιήθηκαν χιλιάδες αυθαίρετες ανασκαφές, που προκάλεσαν την καταστροφή και την κλοπή αρχαιολογικών θησαυρών. Ό,τι βρήκαν στις ανασκαφές αυτές οι κατακτητές το πήραν μαζί τους, ενώ είναι άγνωστο σε εμάς τι βρέθηκε και τι κλάπηκε. Τέτοιου είδους καταστροφές έγιναν από Γερμανούς σε 24 τόπους και από Ιταλούς σε δύο. Συγκεκριμένα οι Γερμανοί έκλεψαν αρχαιότητες από 42 μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους, αρχαιολογικές συλλογές, αγάλματα, ανάγλυφα, νομίσματα, χρυσούς στεφάνους και ιερά σκεύη. Οι Ιταλοί έκλεψαν αρχαιότητες από 33 μουσεία, ενώ οι Βούλγαροι από 9 μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους. Παράλληλα λεηλατήθηκαν, καταστράφηκαν και υπέστησαν ζημιές πολλές βυζαντινές αρχαιότητες και κυρίως εκκλησίες. Εκτιμάται ότι καταστράφηκαν περί τα 15 μοναστήρια, μεταξύ των οποίων τα ιστορικής σημασίας της Αγίας Λαύρας και του Μεγάλου Σπηλαίου, όπως επίσης και 300 εκκλησίες με έργα μεγάλης πολιτιστικής αξίας.